Καστανιά Σερβίων - Το μπαλκόνι της Δυτικής Μακεδονίας

του Νίκου Μπουκουβάλα σε συνεργασία με το Σερβίων Φρουρός
Ανηφορίζοντας νοτιοανατολικά των Σερβίων και αφού διανύσουμε μια απόσταση 3χλμ. φτάνουμε στο χωριό Καστανιά , σε υψόμετρο 1050μ. στο όρος Τίταρος. Η θέση βρίσκεται μεταξύ των Πιερίων και Καμβουνίων όρεων και εξασφαλίζει μια πλούσια πανοραμική θέα προς την κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα και την κορυφογραμμή του όρους Μπούρινος στα δυτικά , με εντυπωσιακά ενδιάμεσα τη λίμνη και την Υψηλή Γέφυρα των Σερβίων.

     Σήμερα στο χωριό κατοικούν λίγοι στη διάρκεια του χειμώνα ενώ το καλοκαίρι έχει περισσότερους κατοίκους. Το χωριό μεταφέρθηκε το 1996 βορειοανατολικά πλησίον των Σερβίων στα πεδινά. Ωστόσο αρκετοί Καστανιώτες συντηρούν και αναπαλαιώνουν τα σπίτια    τους  στο  παλιό  χωριό , το οποίο έχει αποκτήσει   σύγχρονο δίκτυο  ύδρευσης  κατ’ οίκον.

     Απ’ την Βυζαντινή περίοδο υπήρχε εδώ ανδρικό μοναστήρι των αγίων Θεοδώρων , που σύμφωνα με την προφορική παράδοση ήταν τόσο ανθηρό , ώστε η τεράστια ποσότητα γάλακτος διοχετευόταν στο Βυζαντινό Κάστρο των Σερβίων με υπόγειες σωληνώσεις  (πήλινα κλιούγκια) . Η υπερβολή αυτής της παράδοσης απομειώθηκε  στις μέρες μας , αφενός διότι τις τελευταίες δεκαετίες λόγω της εδαφικής διάβρωσης αποκαλύφθηκαν πολλά πήλινα  κλιούγκια στις κατωφέρειες του όρους , αφετέρου διότι γνωρίζουμε πλέον ότι η Καστανιά τροφοδοτούσε με νερό τα Σέρβια τον 16^ο αιώνα  γι’αυτό  φοροαπαλλάσονταν μερικώς. Τα δύο αυτά στοιχεία δείχνουν ότι και υπόγεια σωλήνωση υπήρχε και τροφοδοσία προς τα Σέρβια , με νερό όμως όχι με γάλα.

     Στο μοναστήρι υπήρχε τοιχογραφία του Ιωάννη Παλαιολόγου με την οικογένεια του (1350 – 1400). Ο Ιωάννης το 1372 έγινε μοναχός με το όνομα Ιωάσαφ και μόνασε στα Μετέωρα όπου και έγινε ο δεύτερος κτήτορας της μονής του Μεγάλου Μετεώρου , μετά τον Αθανάσιο Μετεωρίτη ο οποίος έχει επίσης καθοριστική σχέση με τα Σέρβια.

    Το χωριό πιθανότατα ιδρύθηκε την περίοδο 1450-1480 , δηλαδή στην πρώιμη τουρκοκρατία , ασφαλώς όμως το ορεινό αυτό μέρος με τα πλούσια βοσκοτόπια κατοικούνταν ήδη από οικογένειες κτηνοτρόφων (τσελιγκάτα).

     Η πρώτη σχηματοποίηση του χωριού αναφέρεται το 1480 με 15 νοικοκυριά , δηλαδή περίπου 60 κάτοικοι , ενώ η μεγάλη του επέκταση με υπερδιπλασιασμό των κατοίκων συνέβη το 1500  με  160  κατοίκους.

     Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζεται η εξέλιξη του πληθυσμού και της φορολογίας στην Καστανιά την περίοδο 1480-1613.

Πίνακας 1. H Καστανιά Σερβίων την περίοδο 1480-1613.

Έτος	1480	1500	1519	1528	1543	1569	1613
Κάτοικοι	~60	160	157	165	107	183	186
Φόρος	683	1503	2575	2500	4033	4260	5500

(πληρώνονταν σε άσπρα , τουρκικό νόμισμα).

     Στην σημερινή έντονη προφορική παράδοση του χωριού διασώζεται ότι στην Καστανιά παλιά ήρθαν αρκετές οικογένειες απ’ τους ερημωθέντες γειτονικούς οικισμούς Παλαίχωρα , πίσω απ’ το ύψωμα Ντουμπανάρι  στα ριζά προς τη Λαβανίτσα  και Γκαρντίνι προς τον άγιο Αντώνιο δεξιά. Από οικονομικής άποψης φαίνεται ότι το χωριό προοδεύει , αφού στον παραπάνω πίνακα πρέπει να προσθέσουμε και τον φόρο για τα κοπάδια αιγοπροβάτων και βοοειδών που ήταν ξεχωριστός. Τη φορολογία του παραπάνω πίνακα τον πλήρωναν για τα εξής είδη : σιτάρι , κριθάρι , χοίροι , σίκαλη , βρώμη , κουκούλια (μετάξι) , και κεράσια . Η πατάτα ως γνωστό ήρθε στην Ελλάδα πολύ αργότερα επί Καποδίστρια (1828) . Το φόρο αυτό τον εισέπρατταν για λογαριασμό τους οι διοικητικοί , δικαστικοί και στρατιωτικοί αξιωματούχοι του βιλαετίου (επαρχίας) Σερβίων , διαθέτουμε και τα ονόματα αυτών για την Καστανιά : Νασούχ (1500) , Αχμέντ (1519) , Ενιέλ (1528) , Χαμζά , Χασάν , Ντουντάρ (1543) , Μαχμούντ (1569) , Χάσι του Σουλτάνου (1613). Χαρακτηριστικό της περιόδου του πίνακα είναι ότι κανείς μουσουλμάνος κάτοικος δεν υπήρχε στην Καστανιά.

     Ο 19^ος αιώνας είναι η εποχή της αφύπνισης του ελληνισμού , μια μεγάλη και νικηφόρα μάχη είναι αυτή της Σιάπκας , με ηγετική μορφή τον Σερβιώτη αγωνιστή Ζήση Σωτηρίου κατά την επανάσταση του 1854. Όταν η επανάσταση λύγισε οι Οθωμανοί συμπεριφέρθηκαν βάναυσα στα γύρω χωριά ( Λιβάδι , Καστανιά , Ματσκοχώρι , Νεοχώρι  κ.α.). Στη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908) ενεργοί αγωνιστές της Καστανιάς ήταν οι Αθανάσιος Τυροδήμος , Αθανάσιος Τολίκας , Αθανάσιος Γκαμπούρας και Κωνσταντίνος  Ντούφας , ενώ σχηματίστηκε και εικοσαμελής εφεδρική ομάδα ενόπλων στο χωριό. Αργότερα στις μέρες της απελευθέρωσης απ’ τον οθωμανικό ζυγό συνέβη το εξής περιστατικό: 8 ή 9 Οκτωβρίου 1912 ο Καστανιώτης Ευάγγελος Παπαδημητρίου επέστρεφε απ’ το Μεταξά , όπου υπηρετούσε ως δάσκαλος , στην Καστανιά. Όταν περνούσε έξω απ’ το σπίτι του φιλλέληνα Ομέρ μπέη στα Σέρβια , ο μπέης τον σταμάτησε και του είπε αυστηρά και εμπιστευτικά να μην κατέβει κανένας Καστανιώτης στα Σέρβια γιατί θα γίνει σφαγή. Έτσι σώθηκαν πολλοί Καστανιώτες , εκτός εκείνων που ήδη είχαν συλληφθεί και αναγνωρίστηκαν μετά μεταξύ των 117 σφαγιασθέντων Εθνομαρτύρων στα Σέρβια. Αυτοί ήταν οι Κώστας Λάσπας , Γούλας Λάσπας και Γιάννης Γκαμπούρας , ενώ τραυματίας επέστρεψε στην Καστανιά ο Θεόδωρος Ντραγκόλας.

     Η δημογραφική εικόνα της ελεύθερης πλέον κοινότητας Καστανιάς στον 20^ο αιώνα παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα

Πίνακας 2. Πληθυσμός Καστανιάς Σερβίων  1928-1991.

Έτος	1928	1940	1951	1961	1971	1981	1991
Κάτοικοι	786	1064	1117	1268	954	794	534

     Την  περίοδο αυτή τα έσοδα της Καστανιάς προέρχονταν κυρίως απ’ την πολύ αναπτυγμένη κτηνοτροφία και απ’ την εκτεταμένη καλλιέργεια της πατάτας. Η πληθυσμιακή  μεγέθυνση  της  κοινότητας ως το κάψιμο απ’ τους Γερμανούς , το 1943 , δεν κάμφθηκε αλλά συνεχίστηκε ως το 1961 με μέγιστο αριθμό κατοίκων 1268. Οι Καστανιώτες όμως ήταν ασφαλώς περισσότεροι αφού , κυρίως μετά το 1912 , αρκετές οικογένειες εγκαταστάθηκαν στα Σέρβια στις νότιες συνοικίες Νταμπάχανα και Κουκουμπέτσι.

     Τα ονόματα αυτών των οικογενειών ήταν : Ποντίκη , Ζαρογιάννη , Λάσπα , Τολίκα , Χολέβα , Ζυγούρη , Σπανοθύμνιου (Θύμνιου,Ψαλίδα) , Παπαδημητρίου, Καραμήτσου , Καργατζή , Μποζατζή , Ντραγκόλα , Σουλντά , Βλάχου , Βαρταλά , Γκαμπούρα , Ντούλια , Γκόγκου , Ντέμου , Παναγιωτούλα , Καραγίωργου , Λέκκα , Τάσιου , Κακκαλέ , Πιτσιάβα , Καραζιώτα , Τόλιου , και άλλων που μας διαφεύγουν. Αυτή η μετοίκηση είχε σημαντικές συνέπειες για την εξοικείωση των Καστανιωτών με τα Σέρβια  σ’ ένα στάδιο μεγαλύτερης εγγύτητας , αφού πύκνωσαν και τα συμπεθεριάσματα. Στα καφενεία και στις ταβέρνες της αγοράς οι πιο θορυβώδεις παρέες ήταν αυτές μεταξύ Σερβιωτών , Καστανιωτών και Λιβαδιωτών οι οποίοι   ‘’ εβαζαν την σπίθα στο δαδί ’’ και άναβε το κέφι στα καταστήματα της  αγοράς  ‘’ τις Δευτέρες ‘’. Το κεφάλαιο των σχέσεων μεταξύ Σερβίων , Καστανιάς και Λιβαδίου αν το γράψει κάποιος ιστορικός στο μέλλον θα έχει ενδιαφέρον να το διαβάσουμε.

     Μετά το 1961 ,  σ’ όλη την περιοχή μας αρχίζει η μετανάστευση εξωτερική και εσωτερική. Οι Καστανιώτες  μεταναστεύουν κυρίως στην Γερμανία την Αθήνα τη Βέροια και την Θεσσαλονίκη (βιομηχανική περιοχή) ,  δεν λησμόνησαν όμως τη ρίζα  τους και κάθε καλοκαίρι επιστρέφουν στο χωριό για να δουν τους συγγενείς και τους φίλους και να γλεντίσουν σαν τον παλιό καιρό.

     Μια σχηματική εικόνα της Καστανιάς το 1970 ήταν : 954 κάτοικοι , 55 τ. χλμ. έκταση , 43 τ. χλμ. καλλιεργήσιμη γη , 6,5 τ. χλμ. δάση , δύο δρομολόγια την εβδομάδα προς Σέρβια , Δευτέρα και Σάββατο , 5θέσιο δημοτικό σχολείο , 4 παντοπωλεία , 4 καφενεία , 1 κρεοπωλείο και 1 πριονοκορδέλα.

     Σήμερα ο επισκέπτης μπορεί να δει το πολύ ωραίο λαογραφικό μουσείο , ενώ μπορεί να φιλοξενηθεί στον ξενώνα και τα δύο έργα του δραστήριου Μορφωτικού Συλλόγου Καστανιάς . Εντυπωσιακός είναι ο ναός των αγίων  Θεοδώρων ο οποίος ανακατασκευάστηκε το 1898 και μάλλον τελούσε το καθολικό του παλαιού μοναστηριού. Το καμπαναριό κατασκευάστηκε το 1917 και ήταν τετραώροφο  επιμελούς κατασκευής ύψους 15-16μ. με τρούλο. Σήμερα είναι διώροφο διότι ο τρίτος και τέταρτος όροφος αποδομήθηκε λόγο επικινδυνότητας.

     Μέσω του Συλλόγου επίσης διατηρούνται τα εξής  έθιμα του χωριού :

α) την Πρωτοχρονιά το έθιμο των Βασιλιάδων όπου άντρες με παραδοσιακές στολές τραγουδάνε τα κάλαντα και άλλα  παραδοσιακά τραγούδια.

β) την Κυριακή του Λαζάρου  , το έθιμο των Λαζαρίνων όπου γυναίκες με παραδοσιακές στολές μαζεύουνε αυγά απ’ τα σπίτια για το Πάσχα τραγουδώντας παραδοσιακά τραγούδια.

γ) την ημέρα των φώτων το έθιμο της περιφοράς των εικόνων της εκκλησίας στον προαύλιο χώρο της.

     Άξιο αναφοράς είναι η παρουσία πολλών αρχαιοελληνικών ονομάτων ως βαπτιστικά στην Καστανιά.

     Η Καστανιά έχει καθιερωμένες τρείς μεγάλες γιορτές :

α) 15 Αυγούστου , της Παναγίας με το αντάμωμα στο αναπαλαιωμένο σχολείο.

β) 1 Σεπτεμβρίου στο μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου.

γ) 17 Φεβρουαρίου των Αγίων Θεοδώρων.                    

     Τα μικροτοπωνύμια της Καστανιάς είναι πολλά. Εδώ σημειώνουμε τα εξής :

Γκότσα , Ασπρόες , Παρτσάκες , Μπακάλης , Ντουμπανάρι , Παρζακάνο , Άη Θανάσης , Αγιαντώνης (Σιάπκα) , Καλύβια , Κλιούγκι , Νερομάνα , Κρυά , Παλάιχωρα , Μέγας , Κρυονέρι , Γκέκας , Βρυσούλι , Τσιάγκενα , Τσιούκα , Μαντόνα , Καραούλι , Βιρόπλι , Αλωνάκια , Χάνι του Γκαμπούρα , Λουτρό,   …..

     Πολύ σημαντικό γεγονός είναι η ένταξη της πίστας Καστανιάς στο Πανελλήνιο Πρωτάθλημα Αιωροπτερισμού. Το όμορφο θέαμα των ιπτάμενων ανθρωποαετών στον ουρανό , πάνω απ’ την κοιλάδα των Σερβίων  , έχει καθιερωθεί πλέον (2006) και το περιμένουμε κάθε Ιούλιο. Με βελτίωση των υποδομών της πίστας αυτό το μπαλκόνι του Αλιάκμονα  , συνδυάζοντας όλες τις χάρες του , έχει όλες τις προϋποθέσεις να αναδειχθεί στο μέλλον ως ένας εναλλακτικός τουριστικός προορισμός.

Βιβλιογραφία.

1. Κ. Καμπουρίδη – Γ. Σαλακίδη , Η επαρχία Σερβίων τον 16^ο αιώνα μέσα από οθωμανικές πηγές , 2013.

2. Γνωριμία με τον νομό Κοζάνης , 1970.

3. Μ. Μαλούτας , τα Σέρβια , 1956.

4. Μ. Σταματελάτος – Φ. Βάμβα Σταματελάτου , Γεωγραφικό λεξικό της Ελλάδας, 2012.

5. Λ. Γκούμας , το Λιβάδι , 1973.