Η πράξη αυτή δεν επιβλήθηκε από καμιά απόφαση της Ε.Ε.-27, απόδειξη ότι οι χώρες της ΕΕ-27 που διαθέτουν αξιόλογα κοιτάσματα γαιανθράκων για την παραγωγή Η.Ε., όπως Γερμανία, Πολωνία, Τσεχία, Βουλγαρία κ.α., προγραμματίζουν την απολιγνιτοποίησή τους για την περίοδο 2038 – 49, ούτε, βέβαια, είχε γνωστοποιηθεί πριν τις εκλογές της 7ης ΙΟΥΛ 2019, ενάμιση μήνα πριν. Συγχρόνως προκάλεσε, ήδη, στη χώρα ζημιογόνες επιπτώσεις στο ηλεκτρικό ισοζύγιο (Η.Ι.), στην ασφάλεια ηλεκτρικής τροφοδοσίας και στην οικονομία της. Όμως, στον άξονα Κοζάνης - Πτολ/δας – Αμυνταίου - Φλώρινας στη Δ. Μακεδονία, όπου αναπτύχθηκε η σωτήρια για τη χώρα και ζωτικότατη για την περιοχή 60χρονη τεράστια λιγνιτοενεργειακή δραστηριότητα, οι επιπτώσεις είναι, ήδη, καταστροφικές.
Ας δούμε, λοιπόν, τις κρίσιμες αποφάσεις - ορόσημα και τα δεδομένα του Η.Ι. της χώρας:
1. Η παραγωγή Η.Ε. από λιγνίτη στην 8ετία 2015 – 22 με δείκτη-βάση 100 το 2015 εξελίχθηκε ως εξής: 77 (2016), 84 ( 2017), 77 (2018), 54 (2019), 29 (2020), 28 (2021) και 28 (2022), δηλ. εκτός από πρόωρη, η απολιγνιτοποίηση ήταν και βίαιη, ήδη, από το 2019 στο 2020-21-22.
Σημειώνεται, ότι η κλιμακωτή μείωση της συμμετοχής του λιγνίτη οφείλεται, κυρίως, στην επιβάρυνση της παραγωγής Η.Ε. από την υποχρέωση αγοράς δικαιωμάτων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (CO2), που αποφασίστηκε στη συνάντηση κορυφής της Ε.Ε.-28 το Νοέμβριο 2014, για την περίοδο 2013-20. Εκεί, ωστόσο, αποφασίστηκε συγχρόνως απαλλαγή από την πιο πάνω υποχρέωση των χωρών της Ε.Ε.-28 με κατά κεφαλήν ΑΕΠ μικρότερο του 60% του μ.ο. της Ε.Ε.-28 στις 31 ΔΕΚ 2013. Η τότε κυβέρνηση (Σαμαρά – Βενιζέλου) δεν έθεσε καν το θέμα για την Ελλάδα, αν και το κατά κεφαλή ΑΕΠ της χώρας ήταν στο 62% ως προς το μ.ο. των χωρών της Ε.Ε.-28 το 2013 και στο 59,7% το 2014 και, προφανώς, δικαιούνταν να συμπεριληφθεί κι αυτή στη ρύθμιση παροχής δωρεάν δικαιωμάτων εκπομπών CO2, όπως έγινε για τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, Πολωνία, Τσεχία, Ρουμανία, Βουλγαρία, Σλοβενία, Σλοβακία κλπ. Η αβελτηρία αυτή στοίχισε πανάκριβα στην ελληνική οικονομία και, ιδιαίτερα, στην περιφέρεια της Δ. Μακεδονίας από τη μείωση της λιγνιτικής ηλεκτροπαραγωγής. Για την ιστορία οι τιμές των δικαιωμάτων εκπομπών CO2 ( €/τον.) ήταν 5 το Δεκ.2013, 6,3(2016), 8(2017), 20(2018), 25 (2019), μειώθηκαν μέχρι και στα 15 (2020) και εκτοξεύτηκαν για κερδοσκοπικούς λόγους πάνω από 50 το 2021.
2. Από τον ΑΥΓ 2021 και για όλο το 2022 οι λιγνιτικές μονάδες ήταν φθηνότερες από τις μονάδες παραγωγής Η.Ε. με καύσιμο το εισαγόμενο φυσικό αέριο (φ.α.), λόγω της πολύ μεγάλης αύξησης των τιμών του φ.α. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει αιτιολογική βάση για την κατάρρευση της παραγωγής Η.Ε. από λιγνίτη στα επίπεδα του 8,64% και 8,97% του Η.Ι. της χώρας για τα έτη 2021 και 2022, αντίστοιχα, έναντι του 24% το 2018. Παράλληλα, αυξήθηκε η συμμετοχή του φ.α. από 24,2% (2018) στο 35,2% (2021) και 30,7% (2022), ενώ η χώρα μας είχε στην περίοδο ΑΥΓ 2021 έως και το 2022 την υψηλότερη κατά κανόνα τιμή της ηλεκτρικής μεγαβατώρας (MWh) στην αγορά (χρηματιστηριακή) χονδρικής της Η.Ε. στην Ε.Ε.-27, με γνωστές τις καταστροφικές επιπτώσεις στην εθνική οικονομία (πληθωρισμός, αυξήσεις τιμών κλπ.). Επομένως, η ευθύνη για τις εξελίξεις αυτές ανήκει αποκλειστικά στους σημερινούς κυβερνώντες. Υπενθυμίζεται, ακόμη, η απόφαση για την αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου της ΔΕΗ ΑΕ το ΝΟΕ 2021 που οδήγησε σκόπιμα στη μείωση της συμμετοχής του Δημοσίου από ~51% στο ~34% κι έτσι ξένα κερδοσκοπικά FUNDS απέκτησαν τον πλήρη έλεγχο των αποφάσεων της ΔΕΗ ΑΕ με τη σύμφωνη γνώμη της σημερινής κυβέρνησης.
3. Στα συνημμένα δύο (2) διαγράμματα Νο1 και Νο2 απεικονίζονται βασικά μεγέθη του Η.Ι της χώρας για την 8ετία 2015-22. Ειδικότερα, αφορούν τα ακόλουθα δεδομένα:
Διάγραμμα Νο 1: Πηγές Η. Ε. του Η.Ι. της Ελλάδας (2015-22). Παρατηρείται ραγδαία μείωση της συμμετοχής του λιγνίτη στην περίοδο 2020-21-22, η οποία δεν αντισταθμίστηκε από τη σταδιακή αύξηση της συμμετοχής των Α.Π.Ε. στο Η.Ι., με αποτέλεσμα την τεράστια αύξηση της συμμετοχής του εισαγόμενου φ.α. και τη διατήρηση σημαντικών εισαγωγών Η.Ε. από γειτονικές χώρες.
Διάγραμμα Νο 2: Εγχώριοι και Εισαγόμενοι Ηλεκτρενεργειακοί Πόροι - Παραγωγή Η.Ε. από ΔΕΗ ΑΕ και Τρίτους (2015-22). Παρατηρείται στην περίοδο 2019-22 υπέρβαση της συμμετοχής των εγχώριων πόρων (λιγνίτης, υδροηλεκτρικά-ΥΗΣ και Α.Π.Ε.) στο Η.Ι. από τους εισαγόμενους πόρους (πετρέλαιο, φυσικό αέριο και εισαγωγές Η.Ε), καθώς και ραγδαία μείωση της παραγόμενης Η.Ε. από τη ΔΕΗ ΑΕ που ξεπεράστηκε από την παραγωγή Η.Ε. από τρίτους στα έτη 2020-21-22.
Επιπλέον των πιο πάνω, οι εγχώριες πωλήσεις Η.Ε. στην 4ετία 2015-18 ήταν 201,9 ΤWh, ενώ στην 4ετία 2019-22 196 ΤWh. Ακόμη, στην 8ετία 2015 - 22 το ισοζύγιο εξαγωγών – εισαγωγών Η.Ε ήταν μόνιμα αρνητικό, με υπερτριπλάσιες εισαγωγές ως προς τις εξαγωγές.
4. Οι επιπτώσεις της πρόωρης και βίαιης απολιγνιτοποίησης στην οικονομία της περιφέρειας της Δ. Μακεδονίας είναι, ήδη, καταστροφικές για τους ακόλουθους λόγους:
4.1. Μεταξύ των ετών 2018 και 2021, μειώθηκε δραματικά η παραγωγική ηλεκτρενεργειακή δραστηριότητα στην περιοχή, δηλ. η παραγωγή λιγνίτη του Λιγνιτικού Κέντρου Δ. Μακεδονίας (ΛΚΔΜ) κάτω από το 1/3 (από 27,2 εκ. τον σε 8,6 εκ. τον.), το προσωπικό κατά 43% και η ολική παραγωγή Η.Ε. κατά 67,7% από τους λιγνιτικούς ΑΗΣ της περιοχής Πτολ/δας. Ακόμη, ακυρώθηκε από τη σημερινή διοίκηση της ΔΕΗ ΑΕ ο διεθνής διαγωνισμός για την εγκατάσταση υγρής αποθείωσης των καυσαερίων των μονάδων Νο 3 και 4 του ΑΗΣΑΔ που είχε προκηρυχθεί από την προηγούμενη διοίκηση (2018) για να διασφαλιστεί η περιβαλλοντική συμβατότητα και η ακώλυτη συνέχιση της λειτουργίας τους σε ικανό βάθος χρόνου, τουλάχιστο μέχρι το 2030.
4.2. Η σπουδή για την απολιγνιτοποίηση συνέπεσε (τυχαίο;) με τη συνεργασία της ΔΕΗ ΑΕ (49%) με τη γερμανική RWE (51 %, γιατί;), χωρίς να υπάρχει κανείς λόγος, π.χ. τεχνολογίας ή άλλος, με την πρώτη να συνεισφέρει εννέα Φ/Β έργα συνολικής συνδυασμένης ισχύος έως 940 megawatts (870 MWac), τα οποία βρίσκονται στο ορυχείο Αμυνταίου (ΟΠΑ). Από τις συνολικές εκτάσεις του ΟΠΑ (49.680 στρ.) η ΔΕΗ ΑΕ παρακρατεί τελικά 23.033 στρ., κυρίως οριζόντιες και παραοριζόντιες εκτάσεις για την εγκατάσταση των μεγαΦ/Β πάρκων, αποκλείοντας κυριολεκτικά την ανάπτυξη γεωργικών καλλιεργειών στο μέλλον στις εκτάσεις του ΟΠΑ (Διάγραμμα Νο 3).
Σημειώνεται, ιδιαίτερα, η επίσκεψη της ηγεσίας της RWE στο μέγαρο Μαξίμου στις 15 ΟΚΤ 2019 και στις 6 ΔΕΚ 2021, καθώς και το γεγονός, ότι οι τοπικές κοινωνίες στη Β. Ρηνανία – Βεστφαλία δεν επέτρεψαν μέχρι σήμερα την εγκατάσταση μεγαΦ/Β πάρκων στις τεράστιες εκτάσεις των λιγνιτωρυχείων της RWE, κατά πολύ μεγαλύτερες των αντίστοιχων της ΔΕΗ ΑΕ (ΛΚΔΜ).
4.3. Στις εκτάσεις των ορυχείων Πτολ/δας (Κυρίου Πεδίου-ΟΚΠ, Πεδίου Καρδιάς-ΟΠΚ και Νοτίου Πεδίου-ΟΝΠ) η ΔΕΗ ΑΕ παρακρατεί 42.615 στρ. για την εγκατάσταση μεγαΦ/Β πάρκων σε έκταση τουλάχιστο 30.000 στρ. και παραχωρεί 50.920 στρ. στην εταιρία ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΕ (Διάγραμμα Νο 4).
Από τα πιο πάνω προκύπτει, ότι στα ορυχεία του ΛΚΔΜ (Πτολ/δα – Αμύνταιο) δεσμεύονται πάνω από 50.000 στρ. για την εγκατάσταση μεγαΦ/Β πάρκων στερώντας τις αποδεδειγμένα με στιβαρές επιστημονικές μελέτες (ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. 2010 κλπ.) πολύ εύφορες εκτάσεις από τον πρωτογενή τομέα και την απασχόληση χιλιάδων ανέργων στο μέλλον, όταν η Δ. Μακεδονία είναι πρωταθλήτρια της χώρας στην ανεργία και στη μείωση του πληθυσμού (-10,5%) μεταξύ των απογραφών 2011- 21.
Διευκρινίζεται, επίσης, ότι ανήκουν επιπλέον ~ 41.000 στρ. στην κατοχή της ΔΕΗ ΑΕ στην περιοχή ορυχείων Πτολ/δας, πλην ΟΠΑ, στους χώρους εκσκαφών και αποθέσεων (πρανή και δάπεδα βαθμίδων, κ.α.) για τα οποία δεν έχει οριστικοποιηθεί, μέχρι σήμερα, το σχέδιο αποκατάστασής τους. Σε κάθε περίπτωση δεν αναμένεται να προκύψουν αξιόλογες οριζόντιες - παραοριζόντιες εκτάσεις κατάλληλες για γεωργικές χρήσεις αλλά κυρίως κεκλιμένες επιφάνειες (δάση) και λίμνες.
4.4.Τονίζεται, ιδιαίτερα ότι στη Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ) με την Απόφαση Έγκρισης Περιβαλλοντικών Όρων (ΑΕΠΟ/ΥΠΕΚΑ, 9-11-2011, Αρ. Πρ. οικ. 133314/2929), που ίσχυε μέχρι τις 9-11-2021 (10ετία), για τα ορυχεία Πτολ/δας (ΟΚΠ, ΟΠΚ και ΟΝΠ) πλην ΟΠΑ, προβλέπονταν χρήσεις για αγροτικές καλλιέργειες σε έκταση 50.711 στρ., ποσοστό 37% των συνολικών εκτάσεων που θα κατείχε η ΔΕΗ ΑΕ το 2050 (147.926 στρ.) ή το 42,35% των αποκατεστημένων εκτάσεων (119.724 στρ). (Διάγραμμα 5 και Πίνακας 6).
Επισημαίνεται, ακόμη, ότι στις εκτάσεις των ορυχείων Πτολ/δας, πλην ΟΠΑ, που παραχωρούνται στην εταιρία του Δημοσίου ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΕ με το Ν.4956/2022 και ανέρχονται σε 50.920 στρ. από το αρχικό σύνολο των ~135.000 στρ. που κατέχει σήμερα η ΔΕΗ ΑΕ, μόνο 9.773 στρ., δηλ. ποσοστό 7,24% προορίζονται για αγροτικές χρήσεις, έναντι 37% που προβλέπονταν στην ΜΠΕ 2011, όπως προαναφέρθηκε, και όπως διαπιστώνεται δια γυμνού οφθαλμού από τη συγκριτική παράθεση των διαγραμμάτων Νο 4 και Νο 5, αντίστοιχα. Ενημερωτικά, για τον αναγνώστη, στη συνολική έκταση 200.000 στρ. αποκατεστημένων εδαφών στα ορυχεία της γερμανικής RWE (2014) στη Β. Ρηνανία – Βεστφαλία, οι γεωργικές καλλιέργειες καλύπτουν 103.000 στρ. ( 51.5%) χωρίς μεγαΦ/Β πάρκα.
Προτείνεται, λοιπόν, για πολλοστή φορά, αντί για την εγκατάσταση μεγαΦ/Β πάρκων, να διατεθούν οι εκτάσεις που παρακρατούνται από τη ΔΕΗ ΑΕ, για την ανάπτυξη δυναμικών αγροτοκτηνοτροφικών δραστηριοτήτων. Τούτο είναι εξαιρετικά σημαντικό και επίκαιρο σήμερα με την ορατή επισιτιστική κρίση και τις πολύ υψηλές τιμές στα είδη διατροφής, γεγονός που επιβάλλει την ταχύτατη στροφή της χώρας στον πρωτογενή αγροτοκτηνοτροφικό και διατροφικό τομέα για την εξασφάλιση της διατροφής των κατοίκων και των εκατομμυρίων επισκεπτών της.
Επειδή, όμως, είναι δίκαιη η ταχεία ανάπτυξη ΑΠΕ (Φ/Β κ.α) από τη ΔΕΗ ΑΕ, το πρόβλημα αυτό λύνεται με την «ανταλλαγή» εδαφών, πάγια μέθοδο στις απαλλοτριώσεις της RWE στη
Β. Ρηνανία – Βεστφαλία, δηλ. με την παραχώρηση απαλλοτριωμένων και αποκατεστημένων εκτάσεων του ΛΚΔΜ από τη ΔΕΗ ΑΕ και την «ισοδύναμη» παραχώρηση από την πολιτεία στη ΔΕΗ ΑΕ αγόνων εκτάσεων (δημόσιων ή κοινοτικών) και θαλάσσιων περιοχών για εγκατάσταση π.χ. Φ/Β πάρκων. Με τον τρόπο αυτό διασφαλίζονται πλήρως τα συμφέροντα των κατοίκων της Δ. Μακεδονίας, της ΔΕΗ ΑΕ και της χώρας γενικότερα.
5. Εκτός από την απαξίωση των εύφορων εκτάσεων για εγκατάσταση μεγαΦ/Β πάρκων στις εκτάσεις των λιγνιτωρυχείων του ΛΚΔΜ, θα σημειωθεί «απώλεια» εκατοντάδων εκατομμυρίων κυβικών μέτρων υπόγειων, κυρίως, νερών τα οποία εισρέουν από τα περιμετρικά πρανή εκσκαφής, ιδιαίτερα από τον ορεινό όγκο του Βερμίου, στο χώρο των αποθέσεων αγόνων και στα κενά των τελικών εκσκαφών των ορυχείων Πτολ/δας. Αυτό είναι αναπόφευκτο γιατί, μέχρι σήμερα, δεν προβλέπεται από τη ΔΕΗ ΑΕ ούτε και από τη ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΕ καμία ενέργεια για τον έλεγχο της ροής και την υδρομάστευση αυτών των νερών προκειμένου να αξιοποιηθούν στην άρδευση γεωργικών εκμεταλλεύσεων της περιοχής, κι όχι μόνο. Διευκρινίζεται, ακόμη, ότι επειδή στις εσωτερικές αποθέσεις των ορυχείων κυριαρχούν αδιαπέρατα άγονα υλικά (μάργες, άργιλοι) είναι αδύνατη η δημιουργία τυπικών υδροφόρων οριζόντων και η δυνατότητα συγκέντρωσης και αξιοποίησης αυτών των νερών, αφού θα διαχέονται ακανόνιστα δημιουργώντας συνθήκες μακροχρόνιας αστάθειας στα τελικά πρανή εκσκαφών και αποθέσεων των ορυχείων, καθιζήσεις τελικών επιφανειών και πλήθος άλλων επιβλαβών παρενεργειών για το συνολικό οικοσύστημα.
6. Από όλα τα προαναφερθέντα προκύπτει, ότι παραδίδονται κυριολεκτικά και απαξιώνονται από τα ξένα ιδιωτικά FUNDS που διαφεντεύουν τη ΔΕΗ ΑΕ, για να διευκολυνθούν στην κερδοσκοπική τους δραστηριότητα, «γη και ύδωρ» της περιοχής, οι πολυτιμότεροι πλουτοπαραγωγικοί πόροι για τις μελλοντικές γενιές, Αυτές, δυστυχώς, είναι σήμερα οι συνειδητές επιλογές των κυβερνώντων που σηματοδοτούν καταστροφικές μελλοντικές προοπτικές για τη Δ. Μακεδονία. Ωστόσο, εναπόκειται αποκλειστικά στους κατοίκους της περιοχής ενόψει των εθνικών και αυτοδιοικητικών στη συνέχεια εκλογών, να ακυρώσουν με τη στάση και τον αγώνα τους στην πράξη τις διαφαινόμενες δραματικές εξελίξεις και να τις μετατρέψουν σε ωφέλιμες για τα συμφέροντά τους και τη χώρα, γενικότερα, κι όχι των ξένων FUNDS της ΔΕΗ ΑΕ και της γερμανικής RWE. Το πρόταγμα των διεκδικήσεων πρέπει να αφορά συνοπτικά τα εξής:
(1)Θεσμική παρέμβαση, σε συμμαχία με χώρες που αξιοποιούν ίδιους γαιάνθρακες για την παραγωγή Η.Ε, σε επίπεδο Ε.Ε.-27 για ένταξη σε πλήρη λειτουργία όλων των συμβατών περιβαλλοντικά λιγνιτικών ΑΗΣ και λειτουργία τους έως, π.χ. Μεγαλόπολη 4-2032, ΑΗΣΑΔ 5-2038, Μελίτη-2043 και νέα Πτολ/δα 5-2049. Έτσι, διασφαλίζεται η ηλεκτρική τροφοδοσία της χώρας με τη μόνιμη συμμετοχή του λιγνίτη πάνω από 20% στο Η.Ι. σε ικανό βάθος χρόνου, δηλ. συνολικά των εγχώριων πόρων (λιγνίτης, ΑΠΕ και νερά) πάνω από 70% και η βάση για την καταπολέμηση και εξαφάνιση της κερδοσκοπίας στην αγορά Η.Ε. Παράλληλα τηρούνται πλήρως οι δεσμεύσεις της Ελλάδας αναφορικά με τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Ακόμη, παρέχεται επαρκής χρόνος για την ομαλή μετάβαση της Δ. Μακεδονίας στη μετά λιγνίτη εποχή.
(2) Αναβάθμιση του ρόλου του Δημοσίου στη διοίκηση της ΔΕΗ ΑΕ ώστε να καταστεί η κύρια επιχείρηση για τη διασφάλιση της παροχής φθηνής Η.Ε. στους καταναλωτές όλων των κατηγοριών με την κατάργηση των κερδοσκοπικών μηχανισμών και την άσκηση αυστηρών ελέγχων, ενόψει των ορατών, πλέον, σε όλους ενεργειακών, γεωοικονομικών και γεωστρατηγικών ανακατατάξεων σε παγκόσμια κλίμακα που παραπέμπουν σε σκοτεινό και αβέβαιο μακροχρόνιο ορίζοντα.
(3) Ανάταξη της λειτουργίας των λιγνιτωρυχείων με στόχο τη μείωση του κόστους εξόρυξης του λιγνίτη της συμβατικής-επιθυμητής από τους ΑΗΣ ποιότητας με μέτρα, όπως αξιοποίηση ίδιου εξοπλισμού ορυχείων, προσλήψεις αναγκαίου τεχνικού προσωπικού κ.α. Ακόμη, άμεση επίλυση από την πολιτεία του προβλήματος τροφοδοσίας του ΑΗΣ Μελίτης από το Ορ. Αχλάδας. Παράλληλα επιβάλλεται η αξιοποίηση απεριόριστων πρακτικά ποσοτήτων κατάλληλων λιγνιτικών στρωμάτων σε εξωηλεκτρικές χρήσεις όπως, π.χ. για την παραγωγή οργανοχουμικών λιπασμάτων και εδαφοβελτιωτικών κλπ. με πολλαπλά οφέλη για τη ΔΕΗ ΑΕ και την εθνική οικονομία.
(4) Άμεση ακύρωση της εγκατάστασης μεγαΦ/Β πάρκων σε τεράστιες εκτάσεις των λιγνιτωρυχείων και περιορισμός των στα πλαίσια της ΜΠΕ 9-11-2011 (Πίνακας 6) για τα ορυχεία Πτολ/δας.
(5) Επανασχεδιασμός της αποκατάστασης των εδαφών των ορυχείων από τη ΔΕΗ ΑΕ σε συνεργασία και συνεννόηση με τους αρμόδιους τοπικούς φορείς, με στόχο τη μεγιστοποίηση της δημιουργίας και ανάπτυξης εύφορων γεωργικών εκτάσεων, την αξιοποίηση των υπόγειων και επιφανειακών νερών της περιοχής σε αρδεύσεις γεωργικών καλλιεργειών, την αναβάθμιση του περιβάλλοντος (λίμνες, προστασία βιοποικιλότητας της περιοχής, ζώνες αναψυχής, δασοκάλυψη κεκλιμένων επιφανειών, αντιμετώπιση των αυταναφλέξεων λιγνιτικών στρωμάτων, εξασφάλιση μακροχρόνιας ευστάθειας πρανών κλπ), όπως προδιαγράφονταν στη ΜΠΕ 9-11-2011.
ΧΡΗΣΤΟΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ
τ. Δ/ντης ΛΚΔΜ/ΔΕΗ ΑΕ, τ. μέλος Δ.Σ. ΔΕΗ ΑΕ
8 σχόλια:
ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΟΥΝΤΑ ΔΟΧΕΙΑ. ΑΣ ΠΩ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΙ ΑΣ ΠΟΝΑΕΙ.
Σωστή η σύνδεση με τους Γερμανούς από τον κ. Παπαγεωργίου.
Ας τα πάρουμε λίγο από την αρχή: Oι Γερμανοί (εξαιτίας της ιδεοληψίας των «Πρασίνων) αποφάσισαν κάποια στιγμή πριν 25 περίπου χρόνια, επί Gerhard Schroeder και Joschka Fischer, ότι πρέπει να πάνε σε ΑΠΕ. Αποφασίστηκε λοιπόν η λεγόμενη μετάβαση από την πυρηνική ενέργεια σε ΑΠΕ.
ΑΠΕ η Γερμανία όμως δεν μπορεί να έχει στο έδαφός της. Δεν μπορούν να υπάρξουν φωτοβολταϊκά εκεί λόγω καιρικών συνθηκών (παντελής έλλειψη ηλιοφάνειας), αλλά ούτε και ανεμογεννήτριες, λόγω αντιδράσεων των τοπικών κοινωνιών (πανίσχυρο οικολογικό κίνημα) και της γεωμορφολογίας του γερμανικού εδάφους (πυκνά δάση απροσπέλαστα για τέτοιες επενδύσεις).
Η μόνη δυνατότητα των Γερμανών για να αποκτήσουν ενέργεια από ΑΠΕ είναι μόνο off shore, δηλαδή «εκτός εδάφους» , είτε στη θάλασσα, σε βάθη μέχρι 25 μέτρα είτε στο εξωτερικό. Η μόνη περίπτωση είναι να εγκαταστήσουν ανεμογεννήτριες στα βιομηχανικά τους εργοτάξια.
Φυσικά, αυτοί οι περιορισμοί δεν μπορούσαν να καλύψουν τις ενεργειακές ανάγκες της Γερμανίας με ΑΠΕ. Έτσι η μόνη λύση για παραγωγή ρεύματος από Off Shore- ΑΠΕ ήταν χώρες του εξωτερικού.
Όμως οι Γερμανοί βιάζονταν. Έθεσαν οι ίδιοι αυστηρά χρονοδιαγράμματα για τη δική τους μετάβαση από την πυρηνική ενέργεια σε ΑΠΕ.
Έτσι έπρεπε να βρουν μια χώρα, η οποία θα βιάζονταν εξίσου με τη δική της μετάβαση, έτοιμη να προσαρμόσει τα δικά της χρονοδιαγράμματα σε αυτά των Γερμανών! Αν δεν υπήρχε, στην ανάγκη θα έπρεπε να τη δημιουργήσουν. Δύσκολο, διότι καμία ανεξάρτητη χώρα δε θα δέχονταν ένα τέτοιο τεράστιο κόστος απόεπένδυσης που θα δημιουργούσε τόσο απότομα οικονομικό κενό με ανεργία και φτωχοποίηση περιοχών.
Την «βρήκαν» όμως!
Για να βιαστεί όμως η Ελλάδα να πάει σε ΑΠΕ, όπως και οι Γερμανοί, έπρεπε να «απολιγνιτοποιηθεί». Τα δύο προγράμματα μετάβασης (το γερμανικό από πυρηνική ενέργεια σε ΑΠΕ και το ελληνικό από λιγνίτη σε ΑΠΕ) θα έπρεπε να τρέξουν παράλληλα, ώστε το ένα να συμπληρώσει το άλλο. Αυτό που παρουσιάστηκε και επικοινωνήθηκε στο εσωτερικό ως δήθεν περιβαλλοντική ευαισθησία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η εφαρμογή γερμανικής ενεργειακής πολιτικής.
Δεν ήταν τυχαία η αναφορά Wolfgang Schäuble κατά την περίοδο της ελληνικής κρίσης, ότι «θα μπορούσαμε να βοηθήσουμε την Ελλάδα να μας εξάγει ρεύμα» ως σημαντική επένδυση για να βοηθηθεί δήθεν η οικονομία της. Ακούγαμε πολλά εκείνη την περίοδο, θα τα θυμάστε ίσως, όπως πχ και να γίνουμε χώρα παραγωγός γενόσημων φαρμάκων κοκ.
Η Ελλάδα λοιπόν, δε θα μπορούσε με δική της απόφαση να απεμπλακεί από τη βίαιη απολιγνιτοποίηση «κρεμώντας» την Γερμανία. Θα μπορούσε να το κάνει μόνο κατόπιν έγκρισής της και μόνο εφόσον η Γερμανία έδινε παράταση στον εαυτό της για τη δική της μετάβαση.
Όπως κι έγινε.
Δυστυχώς, άλλοι καθορίζουν (και) την ενεργειακή εθνική πολιτική. Πίσω από το όμορφο περιτύλιγμα της περιβαλλοντικής προστασίας υπήρχε το ζήτημα της εθνικής ανεξαρτησίας.
O πόλεμος στην Ουκρανία βέβαια τα άλλαξε όλα ή καλύτερα... τα ανέβαλε όλα. Η γερμανική μετάβαση αναβλήθηκε, έτσι και η ελληνική.
Βίοι παράλληλοι ανάμεσα σε αφέντη και δουλοπάροικο.
Ανδρέας Τσιφτσιάν
Ανδρέα καν' το άρθρο και δημοσίευσέ το. Πολύ διαφωτιστικό.
Αγαπητέ κ. Τσιφτσιάν Στη Γερμανία, δηλ. σε γερμανικό έδαφος, εγκαταστάθηκαν αιολικά και Φ/Β για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας (Η.Ε.) ενωρίτερα από την Ελλάδα και φυσικά σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό. Συγκεκριμένα: 1) Τα αιολικά στη Γερμανία το 2018 είχαν συνολική εγκατεστημένη ισχύ 58.843 MW, ποσοστό 25,7% της συνολικής εγκατεστημένης ισχύος της χώρας για την παραγωγή Η.Ε., παρήγαγαν 110 τεραβατώρες, TWh, έναντι 6.095 MW το 2000, με αντίστοιχο ποσοστό 5,1% και παραγωγή 9,4 TWh. Στην Ελλάδα, αντίστοιχα, η εγκατεστημένη ισχύς των αιολικών ήταν 2.887 MW (2018), ποσοστό 14,7% της εγκατεστημένης συνολικής ισχύος για παραγωγή Η.Ε., παρήγαγαν 6,3 TWh έναντι 226 MW το 2000 με αντίστοιχο ποσοστό 2,1% και παραγωγή μόλις 0,5 TWh. 2) Τα Φ/Β στη Γερμανία το 2018 είχαν συνολική εγκατεστημένη ισχύ 45.181 MW, με ετήσια παραγωγή 45,8 TWh, που αντιστοιχεί στο 7,1% της ετήσιας παραγωγής Η.Ε. της χώρας. Στην Ελλάδα, αντίστοιχα το 2018 ήταν εγκατεστημένα Φ/Β συνολικής ισχύος 2652 MW, παρήγαγαν 3,8 TWh, που αντιστοιχούσαν, επίσης, στο 7,1% της παραχθείσης ηλεκτρικής ενέργειας της χώρας. Αυτά είναι επίσημα στοιχεία της Ε.Ε. Εύκολα υπολογίζει κανείς πως στην Ελλάδα το 2018 ο βαθμός απόδοσης των Φ/Β ήταν 16,4% ενώ στη Γερμανία 11,6%, προφανώς λόγω βορειότερου γεωγραφικού πλάτους της Γερμανίας και μεγαλύτερης νεφοκάλυψης συγκριτικά με την Ελλάδα. Κατά συνέπεια δεν τίθεται θέμα αδυναμίας παραγωγής Η.Ε. στη Γερμανία από Φ/Β, το αντίθετο μάλιστα προκύπτει από τα επίσημα στοιχεία. H Γερμανική RWΕ με ποσοστό 51% συνεργάζεται με τη ΔΕΗ(49%) στα Φ/Β για να έχει αυτή (Γερμανία) τα δικαιώματα «ρύπων» κι όχι η ΔΕΗ (Ελλάδα) και βεβαίως γιατί στη χώρα μας βρίσκει «δωρεάν» έδαφος για Φ/Β. πράγμα που δεν της επιτρέπουν στη Γερμανία οι τοπικές κοινωνίες γύρω από τα ορυχεία της. Τόσο απλά και ξάστερα!!
ΧΡΗΣΤΟΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ
Μπράβο κ. Παπαγεωργίου
Καλησπέρα κύριε Παπαγεωργίου,
έχω την εντύπωση ότι μάλλον δεν έγινα κατανοητός και ίσως το φταίξιμο να είναι δικό μου, επειδή ίσως δεν ήμουν επαρκώς σαφής. Σε άλλο πράγμα αναφέρθηκα.
Αναφέρθηκα στον σχεδιασμό της Γερμανίας σε μια συζήτηση που ξεκίνησε πριν περίπου 25-30 χρόνια και αναφέρεστε στις καταναλώσεις του σήμερα. Αναφέρθηκα στη σχέση μεταξύ του προγράμματος αποπυρηνικοποίησης της Γερμανίας και απολιγνιτοποίησης της Ελλάδας. Το μεγάλο ερώτημα την εποχή εκείνη σχετικά με την απόφαση σοκ της τότε κυβέρνησης για πλήρη έξοδο από την πυρηνική ενέργεια και μάλιστα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα ήταν: ”πώς θα τα καταφέρουμε;” και η απάντησή ήταν: “με εισαγωγή ρεύματος από ΑΠΕ”. Αυτό μάλιστα προέβλεπε την επέκταση των γερμανικών κολοσσών παραγωγής ενέργειας με αγορά μεριδίων και επενδύσεων στις χώρες “στόχους”, ώστε να μειωθεί η εξάρτηση της Γερμανίας από εθνικές ενεργειακές πολιτικές. Οι γερμανικές εταιρίες θα έπρεπε δηλαδή να είναι σε θέση να μπορούν να τις καθορίζουν, ώστε να μην τεθεί σε κίνδυνο η εξάρτηση της Γερμανίας από την εισαγωγή εξωχώριων ΑΠΕ. Η “βίαιη απολιγνιτοποίηση” στην Ελλάδα ήταν μέρος πίεσης της Γερμανίας που καίγονταν για ΑΠΕ, διότι δε θα είχε νόημα να εξέλθει από την πυρηνική ενέργεια και να μείνει στο φυσικό αέριο, παρά μόνο αν θα αντικαθιστούσε το κενό της “βρόμικης” (όπως τη θεωρούσαν οι “Πράσινοι”) πυρηνικής ενέργειας με ΑΠΕ.
Όπως καταλαβαίνετε το ζήτημα είναι πολιτικό και αφορά στην παρεμβατικότητα της Γερμανίας στην εθνική μας ενεργειακή πολιτική. Εσείς τί μου απαντάτε;
Μπορεί η Γερμανία να έπιασε τους ευρωπαϊκούς στόχους για ποσοστό ΑΠΕ, σίγουρα όμως δεν έπιασε τους δικούς της, διότι οι ΑΠΕ δεν κατάφεραν να καλύψουν το κενό της αποπυρηνικοποίησης και η εξάρτηση και κατανάλωση φυσικού αερίου παραμένει τεράστια.
Συγκεκριμένα:
1). Το 2022, οι ΑΠΕ συνιστούσαν το 46% της παραγωγής ρεύματος για τα νοικοκυριά (παραλείπω τα δεκαδικά). Από αυτό το 46%, το 24% προέρχεται από φωτοβολταϊκά, και το 49% από ανεμογεννήτριες. Από αυτές το 10% παράχθηκε από offshore εγκαταστάσεις στη θάλασσα.
2). Στη θέρμανση και παραγωγή θερμότητας (βιομηχανία και νοικοκυριά) το 17% της παραγόμενης ενέργειας προήλθε από ΑΠΕ. Από αυτό το 17%, το 5% είναι Solarthermie και το υπόλοιπο είναι βιομάζα, γεωθερμία, οργανικά απορρίμματα κοκ. Το 5% του 17% είναι 0,85%.
3). Στις συγκοινωνίες και μεταφορές μόνο το 7% προέρχεται από ΑΠΕ. Από αυτό το 7%, οι ΑΠΕ φοτοβολταϊκών και ανεμογεννητριών αντιστοιχούν στο 15% για ηλεκτρικά αυτοκίνητα και το υπόλοιπο είναι βιομεθάνιο, βιοντίζελ κοκ. Το 15% του 7% είναι 1,05%.
(συνεχίζεται)
(συνέχεια)
Στο 2) και 3): Καταλαβαίνουμε ότι οι ΑΠΕ συνιστούν ένα εξαιρετικά μικρό μέρος και είναι αδύνατον οι Γερμανοί να καλύψουν τις ανάγκες μόνο με ενδοχώρια παραγωγή. Οι ίδιοι το λένε.
Στο 1): Καταλαβαίνουμε, ότι σχεδόν το 11% της κατανάλωσης ρεύματος των νοικοκυριών προέρχεται από φωτοβολταϊκά (Το 24% του 46%). Θα παραδεχτώ ότι δεν είναι ευκαταφρόνητο νούμερο. Μου προκάλεσε κι εμένα έκπληξη, όπως όμως προκάλεσε και στους Γερμανούς. Η εξήγηση που έδωσαν, όσο μπόρεσα να παρακολουθήσω τη συζήτηση στο εσωτερικό της Γερμανίας, αφορούσε σε δύο δεδομένα:
α) Στις σημαντικά καλύτερες καιρικές συνθήκες σε σχέση με τις προηγούμενες χρονιές (ειδικά σε σύγκριση με το 2021). Η ηλιακή ακτινοβολία έφθασε σε νέα τιμή ρεκόρ το 2022 και έτσι παρείχε βέλτιστες συνθήκες για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από φωτοβολταϊκά. Επιπλέον, οι αιολικές συνθήκες ήταν ελαφρώς καλύτερες από ό,τι το 2021, ένα έτος με πολύ λίγους ανέμους, αλλά και
β) στην προβλεψιμότητα καιρικών συνθηκών σε μεγαλύτερες περιόδους (καιρικό πρότυπο συγκεκριμένης περιόδου από λίγες μέρες σε ολόκληρες εποχές), η οποία αποδείχτηκε για το 2022 πιο ακριβής απ'οτι τις προηγούμενες χρονιές, πράγμα που ευνόησε στον σχεδιασμό του ενεργειακού μίγματος και στη συμβολή των φωτοβολταϊκών σε αυτό.
Δε μπορούν όμως οι Γερμανοί να σχεδιάσουν την μακροχρόνια ενεργειακή τους πολιτική με βάση “φωτογραφικά δεδομένα" μιας “καλής” χρονιάς του 2022 που μπορεί στο μέλλον να αλλάξουν. Τα φωτοβολταϊκά αύξησαν μεν κατά πολύ το ποσοστό τους στο μίγμα, δε νομίζω όμως ότι αυτό το trend θα συνεχιστεί, παρά τις όποιες προβλεπόμενες επενδύσεις. Δεν αρέσουν στους Γερμανούς οι ευκαιριακές εκπλήξεις, ακόμη κι αν είναι "θετικές", διότι γρήγορα μπορεί να αλλάξουν σε αρνητικές. Σας μεταφέρω λοιπόν τη δική τους ανησυχία, όχι τη δική μου εκτίμηση.
Σκεφτείτε, ότι η offshore και onshore παραγωγή από αιολικά, μόνο για το ρεύμα στα νοικοκυριά, ήταν 2,5GW το 2022 και 5GW το 2017! Τί προγραμματισμό να κάνουν; Οι καιρικές διακυμάνσεις στη Γερμανία είναι ο άγνωστος x.
Μολαταύτα, τόσο τα φωτοβολταϊκά όσο και τα onshore αιολικά φαίνεται να φτάνουν στο peak. Αυτό εκλαμβάνω ως δεδομένο από τον σχεδιασμό των Γερμανών για το μέλλον.
O σχεδιασμός offshore αιολικών είναι 30GW για το 2030 , 40GW για το 2035 και 70GW για το 2045 εγκατεστημένης ισχύος! Αυτό όμως θα ρίξει το ποσοστό των φωτοβολταϊκών στο ενεργειακό μίγμα. Εκεί λοιπόν φαίνεται να επενδύουν οι Γερμανοί και όχι στα φωτοβολταϊκά.
Και αυτή η offshore παραγωγή (ακόμα κι αν την πιστέψουμε, προσωπικά, αλλά και πολλοί στη Γερμανία, τη θεωρούν εξωπραγματικά αισιόδοξη) θα φτάσει κάποια στιγμή στο peak, εφόσον οι απόσταση αιολικών πάρκων από την ακτή είναι δεδομένη και περιορισμένη. Δεν είναι Ελλάδα η Γερμανία. Δεν έχει ούτε την ίδια ακτογραμμή ούτε τις ίδιες ενεργειακές ανάγκες.
Η συζήτηση σχετικά με τη ζήτηση για εξωχώριες ΑΠΕ είναι τεράστια σήμερα στη Γερμανία. Ξέρουν ότι πρέπει να εισάγουν, διότι μόνοι τους μπλέχτηκαν σε μια περιπέτεια μέσω της αποπυρηνικοποίησης και τώρα ψάχνουν απεγνωσμένα λύσεις, διότι αυτό υποσχέθηκαν πριν 30 χρόνια. Ειδικά για την ηλιακή ενέργεια, η Ελλάδα (όπως και η Αίγυπτος) είναι χώρα “στόχος” και αυτό που τους πονοκεφαλιάζει περισσότερο είναι η δημιουργία δικτύου για τη μεταφορά του ρεύματος.
Ωστόσο, η Ελλάδα παραμένει στο τραπέζι ως μέρος του σχεδιασμού τόσο της ενεργειακής τους πολιτικής, όσο όμως και της πολιτικής εξαγωγών σε τεχνολογία ΑΠΕ. Ψάξτε να βρείτε την απάντηση για τη βίαιη απολιγνιτοποίηση τουλάχιστον σε ένα από τα δύο. Αυτό είπα και σε αυτό επιμένω.
Ευχαριστώ για την ανταλλαγή, την ευκαιρία της συζήτησης και τα χρήσιμα στοιχεία.
Φιλικά
Ανδρέας Τσιφτσιάν
Αγαπητέ κ. Τσιφτσιάν. Επιτρέψτε μου, μιας και προσκομίσατε πρόσθετα στοιχεία για τα ηλεκτρενεργειακά τεκταινόμενα στη Γερμανία να αναφερθώ συνοπτικά σε ορισμένα θέματα γενικά με ελάχιστους αριθμούς για την καλύτερη ενημέρωση των αναγνωστών, για ένα θέμα που ενδιαφέρει όλους, έχει πολλές παραμέτρους και προφανώς δεν εξαντλείται με διαδικτυακό διάλογο. Οι ΑΠΕ (αιολικά και Φ/Β) δεν είναι σε θέση, σήμερα, λόγω στοχαστικότητας στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας (Η.Ε.) με τις μεταβαλλόμενες καιρικές συνθήκες (ένταση και διάρκεια ανέμων, διάρκεια ηλιοφάνειας, μεταβαλλόμενη νεφοκάλυψη κ.α.), να ηλεκτροδοτήσουν με ασφάλεια, επάρκεια και οικονομικότητα μια χώρα, εάν δεν επιλυθεί με οικονομικό τρόπο το τεράστιο πρόβλημα της αποθήκευσης της παραγόμενης από ΑΠΕ ηλεκτρικής ενέργειας (Η.Ε.). Η επίλυση του προβλήματος αυτού προβλέπεται σταδιακή, απαιτεί ικανό χρόνο και ενέχει πλήθος αβεβαιοτήτων. Εξαιρείται η Νορβηγία, ευνοημένη από τη φύση, η οποία παράγει φθηνή Η.Ε. σε ποσοστό της τάξης του 95% από υδροηλεκτρικά (ΥΗΣ), τα οποία λειτουργούν καθ’ όλο το έτος (λιώσιμο παγετώνων), διαθέτουν επαρκή αποθηκευτικό χώρο στους ταμιευτήρες νερού και έχουν άμεση ευελιξία στη ζήτηση Η.Ε., ενώ η Ελλάδα παράγει Η.Ε από ΥΗΣ σε ποσοστό 7% κατά μ.ο. των αναγκών της με πολύ μεγάλη διακύμανση και εξάρτηση από την εποχική υδραυλικότητα (βροχοπτώσεις, χιονοπτώσεις κ.ο.κ). Για τούτο απαιτείται η θερμικής προέλευσης ηλεκτρική ισχύς (λιγνίτης, φυσικό αέριο-φ.α., πετρέλαιο στα μη διασυνδεδεμένα νησιά κλπ.), απόδειξη ότι οι χώρες της Ε.Ε.-27 που διαθέτουν γαιάνθρακες (Γερμανία, Πολωνία, Τσεχία, Βουλγαρία) παρατείνουν την απολιγντοποίησή τους για μετά το 2038 έως το 2050. Οι λόγοι της πρόωρης αλλά και βίαιης, δυστυχώς, απολιγνιτοποίησης της χώρας μας είναι πολλοί, όμως θεωρώ ότι τελικά υπέκυψε πολύ εύκολα(;) η σημερινή κυβέρνηση στις πιέσεις για την ταυτόχρονη εξυπηρέτηση συμφερόντων, όπως: α) Τα συμφέροντα του μπλοκ του εισαγόμενου φ.α, δηλ. χώρες και εταιρείες παραγωγής, μεταφορείς υγροποιημένου φ.α. (LNG) και παραγωγοί ηλεκτρικής ενέργειας (Η.Ε.) από φ.α., σε ένα ευρύτερο πλαίσιο ανταγωνισμού και απεξάρτησης της Ε.Ε. από το φθηνό ρωσικό φ.α. β) Εισαγωγείς Η.Ε. από γειτονικές μας χώρες, μερικές από τις οποίες δεν συμμετέχουν στην Ε.Ε.-27 και δεν υποχρεούνται στην αγορά δικαιωμάτων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, κι έτσι αυξάνονται τα περιθώρια κέρδους ή ακόμη παράγουν Η.Ε. από πυρηνικούς σταθμούς με χαμηλότερο κόστος. γ) Εξυπηρέτηση των συμφερόντων της γερμανικής RWE που κατέχει το 51% στη συνεργασία της με τη ΔΕΗ(49%) για την εγκατάσταση μεγα Φ/Β πάρκων στις εκτάσεις των ορυχείων της ΔΕΗ, παράλληλα με την εξυπηρέτηση των κατασκευαστών Φ/Β πάνελς, όπως π.χ. των γερμανικών ηλεκτρομεταλλουργικών βιομηχανιών κλπ. Τελικά το μάρμαρο το πληρώνει η υπερχρεωμένη για 10ετίες χώρα μας συνολικά, τα φτωχότερα στρώματα και βέβαια πολύ περισσότερο οι κάτοικοι της Δ. Μακεδονίας, όπως αναφέρθηκα επανειλημμένα σε διαδικτυακές μου αναρτήσεις τουλάχιστο από το 2019. Ευχαριστώ κι εγώ για την ευκαιρία της δημόσιας επικοινωνίας μας για ένα θέμα ύψιστης σημασίας για τη χώρα και υπαρξιακό χωρίς υπερβολή για την περιοχή μας.
Χρήστος Γ. Παπαγεωργίου
Καλημέρα κύριε Παπαγεωργίου,
συμφωνώ και ταυτίζομαι με τη θέση σας. Δυστυχώς σήμερα, οι πλάνες είναι πολλές και τα κενά στην ενημέρωση του κόσμου μεγάλα. Μισές αλήθειες και παραπληροφόρηση. Αυτά είναι τα μέσα του κάθε καρτέλ συμφερόντων σήμερα στην εποχή της πληροφορίας. Σύγχυση εννοιών και πληροφοριών. Τρώμε το ψάρι για κρέας.
Οπότε είναι υποχρέωση του κάθε πολίτη να πληροφορείται σωστά και υποχρέωση αυτών, οι οποίοι έχουν εντρυφήσει σε διάφορα γνωστικά αντικείμενα να μοιραστούν τη γνώση τους με άλλους.
Συνεχίστε με το θάρρος της γνώμης και καλό κουράγιο. Το πιο εύκολο πράγμα για να κάνεις εχθρούς είναι απλώς να πεις τη γνώμη σου! Στα επιχειρήματα θα αντιμετωπίσετε κραυγές ως απάντηση.
"Κανείς δεν είναι πιο υποδουλωμένος από αυτόν που εσφαλμένα πιστεύει πως είναι ελεύθερος" (Πλάτων).
Χρόνια πολλά και καλό Πάσχα
Α. Τσιφτσιάν
Δημοσίευση σχολίου