ΕΠΙΣΤΡΕΦΩ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΜΟΥ: Μια Πρόταση για την εκπόνηση ενός πιλοτικού Επιχειρησιακού Προγράμματος στην Περιφερειακή Ενότητα Γρεβενών

των Βαγγέλη Σημανδράκου[1] & Δρ. Λευτέρη Τοπάλογλου [2]

To πρόβλημα

Είναι γνωστό ότι το έντονο ρεύμα εσωτερικής μετανάστευσης από την περιφέρεια στα μεγάλα αστικά κέντρα και κυρίως στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, το οποίο (αν και με διακυμάνσεις) συνεχίζεται
αμείωτο από τη δεκαετία του ΄60 μέχρι και τις μέρες μας, έχει προκαλέσει σοβαρά προβλήματα αναπτυξιακού μαρασμού σε πολλές περιοχές της χώρας με περιμετρικό χαρακτήρα, όπως αυτός της Π.Ε. Γρεβενών. Ταυτόχρονα, δεν υφίσταται (προς το παρόν τουλάχιστον) ένα ολοκληρωμένο σχέδιο ανάσχεσης των τάσεων αυτών στο επίπεδο των δημόσιων πολιτικών και της περιφερειακής στρατηγικής.

Και όλα αυτά εν μέσω της κορύφωσης της οικονομικής κρίσης, των πολύ υψηλών ποσοστών ανεργίας και ειδικότερα των νέων, της αθρόας μετανάστευσης ανθρώπων νεανικής ηλικίας στο εξωτερικό και των αδιεξόδων που αντιμετωπίζουν οι νέοι κυρίως άνθρωποι στη χώρα μας. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ανεργία ανάμεσα στους νέους στην Ελλάδα (σχεδόν 57%) είναι η απολύτως υψηλότερη της ΕΕ-27, με δεύτερη και συγκριτικά κοντά την Ισπανία (53,2%) ενώ σε όλα τα άλλα κράτη μέλη το αντίστοιχο ποσοστό είναι κάτω από 40%.

Η πρόκληση

Ως αποτέλεσμα των παραπάνω, η αδύναμη παραγωγική  βάση, η χαμηλή ανταγωνιστικότητα και η αδυναμία προσαρμογής των περιοχών αυτών στις νέες προκλήσεις (νέα αγροδιατροφικά πρότυπα, αειφορία, βιώσιμες πολυ-λειτουργικές αγροτικές περιοχές κ.α.), τροφοδοτούνται και συσχετίζονται εν πολλοίς με τα φαινόμενα της πληθυσμιακής γήρανσης και αποψίλωσης των οικισμών της επαρχίας από τον ενεργό πληθυσμό τους. Με άλλα λόγια, τα διαρθρωτικά προβλήματα προκαλούν σε μεγάλο βαθμό συνθήκες φυγής των νέων ανθρώπων από το χώρο της υπαίθρου και αντίστοιχα η φυγή των ανθρώπων αυτών επιδεινώνει ακόμη περισσότερο τα διαρθρωτικά προβλήματα αναπαράγοντας έναν φαύλο κύκλο υποανάπτυξης.

Τι σημαίνει αυτό πρακτικά; Σημαίνει ότι ακόμη και στην υπόθεση ότι υπάρχουν τα πλέον επεξεργασμένα αναπτυξιακά σχέδια και τα πλέον επαρκή χρηματοδοτικά προγράμματα, η ελληνική επαρχία δε διαθέτει σε μεγάλο βαθμό ούτε τους μηχανισμούς και τους ανθρώπινους πόρους που θα υποστηρίξουν αποτελεσματικά την αναπτυξιακή προσπάθεια, ούτε πολύ περισσότερο το κρίσιμο μέγεθος των νέων ανθρώπων που θα αποτελέσουν τα «υποκείμενα» υλοποίησης μιας εθνικής στρατηγικής για τον αγροτικό χώρο.

Ποια είναι λοιπόν η πρόκληση; Η πρόκληση είναι να αντιστραφούν  σε εθνικό επίπεδο οι δυναμικές συρρίκνωσης του αγροτικού χώρου προς μια θετική κατεύθυνση. Το ερώτημα είναι: υπάρχει το περιθώριο για την επεξεργασία μιας αξιόπιστης στρατηγικής ικανής να πείσει νέους ανθρώπους να αναλάβουν το ρίσκο της μετακίνησής τους από το μεγάλο αστικό κέντρο για να δραστηριοποιηθούν στον τόπο καταγωγής τους και γενικότερα στην ύπαιθρο; Να ΕΠΙΣΤΡΕΨΟΥΝ δηλαδή στον ΤΟΠΟ ΤΟΥΣ; Είναι αλήθεια ότι η ελληνική γεωργία έχει ανάγκη από νέους ανθρώπους, οι οποίοι θα έχουν τη γνώση και την πληροφόρηση, θα διαθέτουν τις αναγκαίες δεξιότητες να προάγουν τη γεωργική τους εκμετάλλευση και θα εμφορούνται από μια υγιή επιχειρηματική κουλτούρα σύμφωνα με τα νέα πρότυπα του «επιχειρηματία αγρότη».

Οι ενδείξεις

Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια υπάρχει η αίσθηση ότι αρκετοί νέοι που ζουν είτε στην ύπαιθρο είτε στον αστικό χώρο, σκέφτονται ή κάνουν απόπειρες επιστροφής και εκκίνησης γεωργικής δραστηριότητας σαν μια διέξοδο στην αυξανόμενη ανεργία και τις ανύπαρκτες προοπτικές απασχόλησης, αν εξαιρέσει κανείς τον πρωτογενή τομέα και την παραδοσιακή τάση για αυτοαπασχόληση. Καταγράφονται ήδη ισχυρές ενδείξεις στροφής των νέων στη γεωργία, μέσω της ανταπόκρισης στο Μέτρο 112 του Π.Α.Α. που αναφέρεται στην «Εγκατάσταση νέων γεωργών», της ρύθμισης για την εκμίσθωση αγροτικής γης σε κατηγορίες δικαιούχων και του προγράμματος αξιοποίησης ιδιόκτητης αγροτικής γης για την τόνωση της επιχειρηματικότητας.

Οι ενδείξεις αυτές δημιουργούν ένα καταρχάς θετικό περιβάλλον πληθυσμιακής ανανέωσης των απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα, προσέλκυσης νέων ανθρώπων και διαμόρφωσης ενός ευνοϊκού πλαισίου για την άσκηση επιχειρηματικής δραστηριότητας στις αγροτικές περιοχές. Οι προοπτικές που ανοίγονται μέσα από αυτές τις δυναμικές θα μπορούσαν κάτω από προϋποθέσεις να δημιουργήσουν νέες θέσεις και να αναβαθμίσουν τις δεξιότητες των απασχολούμενων στην πρωτογενή τομέα μέσα από δράσεις κατάρτισης, συμβουλευτικής υποστήριξης και εξατομικευμένης καθοδήγησης.

Με βάση τα παραπάνω θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς συμπερασματικά, ότι η ύφεση της ελληνικής οικονομίας και συγχρόνως η σημαντική ανεργία ανάμεσα στους νέους, έχουν κάνει αρκετά ελκυστικό το γεωργικό επάγγελμα και για το λόγο αυτό παρατηρείται μια τάση επιστροφής νέων στη γεωργία, γεγονός που θα μπορούσε να είναι μια μεγάλη ευκαιρία για την ελληνική γεωργία αν η επιστροφή αυτή σχεδιαστεί σωστά και έχει τα αναμενόμενα θετικά αποτελέσματα.

Η ιδέα

Αυτό που προτείνεται είναι η επεξεργασία ενός ολοκληρωμένου Επιχειρησιακού Σχεδίου με τίτλο: «ΕΠΙΣΤΡΕΦΩ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΜΟΥ», εθνικού επιπέδου απαραίτητη ωστόσο κρίνεται για την επιτυχία του μια πρώτη πιλοτική εφαρμογή η οποία προτείνουμε να λάβει χώρα στην Π.Ε. Γρεβενών. Θεωρούμε πως τα Γρεβενά είναι κατάλληλος χώρος για να υποστηρίξει μια τέτοια πιλοτική εφαρμογή αφενός διότι υπάρχει η πολιτική βούληση και αφετέρου διαθέτει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά μιας υποβαθμισμένης αγροτικής περιοχής της ελληνικής υπαίθρου, με χαμηλές αναπτυξιακές επιδόσεις αλλά ταυτόχρονα με πλούσια φυσικά, οικολογικά και περιβαλλοντικά αποθέματα και σημαντικές προοπτικές ανάπτυξης ενός νέου αγρο-διατροφικού προτύπου.

Κεντρικός στόχος του σχεδίου θα πρέπει να είναι η επεξεργασία μιας ολοκληρωμένης δέσμης κινήτρων που θα περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, χρηματοδοτικές ενισχύσεις καθώς και άλλου είδους διευκολύνσεις, εξειδικευμένη κατάρτιση και εκπαίδευση, συμβουλευτική στήριξη και διαρκή ενημέρωση καθώς και τη δημιουργία φορέων πιστοποίησης με σκοπό την προώθηση των παραγόμενων προϊόντων όχι μόνο σε αλυσίδες τροφίμων του εσωτερικού αλλά και σε εξειδικευμένα καταστήματα υψηλής ποιότητας του εξωτερικού.

Βασικός στόχος του σχεδίου αυτού είναι η προσέλκυση πρωτίστως των ανέργων αλλά και των χαμηλόμισθων κατοίκων των μεγάλων αστικών κέντρων (κυρίως της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας), με καταγωγή από τα Γρεβενά, να επιστρέψουν και να δραστηριοποιηθούν στον αγροτικό τομέα στον τόπο καταγωγής τους, με ασφάλεια και προοπτικές.

Απώτερος στόχος του πιλοτικού επιχειρησιακού προγράμματος είναι η δημιουργία προϋποθέσεων για την προσέλκυση επενδύσεων στον τομέα των αγροδιατροφικών προϊόντων οι οποίες θα επιφέρουν τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας δίνοντας έτσι μια αναπτυξιακή ώθηση στην τοπική οικονομία η οποία θα αυξήσει μεσοπρόθεσμα το βιοτικό επίπεδο της Π.Ε. Γρεβενών.

To σχέδιο «ΕΠΙΣΤΡΕΦΩ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΜΟΥ» θα πρέπει να περιλαμβάνει κριτική ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης, συγκεκριμένη στοχοθεσία καθώς και αναλυτικό οδικό χάρτη ενεργειών και πρωτοβουλιών που θα πρέπει να αναληφθούν από κάθε Υπουργείο και επιμέρους φορέα, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα υπάρχοντα προγράμματα και τις χρηματοδοτικές ευκαιρίες του ΕΣΠΑ 2014-2020 καθώς και άλλων εθνικών και ευρωπαϊκών προγραμμάτων.

Δύο ενδεικτικές δράσεις

(α) Αναβάθμιση ανθρώπινων πόρων

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η δημιουργία Βιώσιμων & Πολυ-λειτουργικών Αγροτικών περιοχών, που είναι ένας από τους βασικούς στόχους του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης (ΠΑΑ) συνδέεται άρρηκτα με την προσέλκυση καταρχάς και την αναβάθμιση στη συνέχεια, του ανθρώπινου κεφαλαίου της υπαίθρου. Στο πλαίσιο της πιλοτικής εφαρμογής του προγράμματος ΕΠΙΣΤΡΕΦΩ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΜΟΥ, η δράση αυτή θα πρέπει να σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργεί ένα ολοκληρωμένο, εύληπτο και ελκυστικό μίγμα κινήτρων επιμόρφωσης και κατάρτισης. Είναι αλήθεια ότι στο θέμα της εκπαίδευσης και κατάρτισης δυστυχώς τα στοιχεία είναι απογοητευτικά. Η Ελλάδα έχει ένα συντριπτικό ποσοστό αγροτών (σχεδόν 97%) χωρίς τυπική κατάρτιση. Το ποσοστό αυτό την τοποθετεί στις τρείς πρώτες θέσεις ανάμεσα στα κράτη μέλη της ΕΕ-27, μαζί με την Βουλγαρία και την Ρουμανία και πολύ μακριά από τον αντίστοιχο ευρωπαϊκό μέσο.

Αυτό που απαιτείται είναι περισσότερο βιωματικές δράσεις εκπαίδευσης και κατάρτισης και λιγότερο θεωρητικές και γενικόλογες προσεγγίσεις. Αυτό σημαίνει πλήρη αξιοποίηση των όποιων δικτύων πρότυπων εγκαταστάσεων και επιδεικτικών αγρών, με σκοπό την πρακτική άσκηση και την επίδειξη καινοτομιών και άριστων πρακτικών στο πλαίσιο της πιλοτικής εφαρμογής.

Μια άλλη δέσμη προγραμμάτων κατάρτισης θα μπορούσε να υλοποιηθεί μέσω διαδικτύου ή άλλων ηλεκτρονικών μέσων (e-learning courses). Θα σχεδιαστούν επίσης στοχευμένα εργαστήρια (workshops) που θα αφορούν μία θεματική συνάντηση ή φόρουμ (forums) για ένα συγκεκριμένο θέμα, που θα αναδεικνύεται από την ομάδα ωφελούμενων. Θα προβλέπονται εξειδικευμένες δράσεις επαγγελματικής καθοδήγηση (Coaching) στη βάση εξατομικευμένων υπηρεσιών που έχουν στόχο να δώσουν απαντήσεις σε ειδικές ανάγκες.

Σε κάθε περίπτωση η πιλοτική εφαρμογή του Προγράμματος ΕΠΙΣΤΡΕΦΩ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΜΟΥ θα περιλαμβάνει μεταξύ άλλων μια αναλυτική πρόταση ενίσχυσης των δεξιοτήτων της ομάδας στόχου που να την καθιστά ολοκληρωμένη, τεκμηριωμένη και ελκυστική για τους νέους ανθρώπους που θέλουν να επιστρέψουν στην περιοχή των Γρεβενών.

(β) Επιχειρηματικότητα-Καινοτομία-Συμβουλευτική

Η μετάβαση σε ένα ισχυρό, αειφόρο και ανταγωνιστικό αγρο-διατροφικό σύστημα απαιτεί την ενδυνάμωση μιας κουλτούρας επιχειρηματικότητας και καινοτομίας στον αγροτικό χώρο. Η έλλειψη δεσμών μεταξύ έρευνας, γεωργικών εκμεταλλεύσεων και ΜΜΕ επιχειρήσεων στις αγροτικές περιοχές, αποτελεί σημαντικό ανασχετικό παράγοντα εκσυγχρονισμού και καινοτομίας.

Για παράδειγμα, στο πλαίσιο της πιλοτικής εφαρμογής θα πρέπει να αξιοποιηθούν στο έπακρο οι πρόσθετες ενισχύσεις από την ΕΕ για «συμπράξεις καινοτομίας» μεταξύ ερευνητικών κέντρων, πανεπιστημίων, γεωργών, ομάδων παραγωγών, μεταποιητικών βιομηχανιών, αλυσίδων διακίνησης και των καταναλωτών. Θα γίνει επίσης ανάλυση, αξιολόγηση και προσαρμογή των νέων εργαλείων υποστήριξης των παραγωγών, πληροφόρησης και διασύνδεσης με την αξιοποίηση των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) όπως για παράδειγμα οι ψηφιακές πλατφόρμες.

Επιπλέον, το Σύστημα Γεωργικών Συμβούλων (Σ.Γ.Σ) με εστίαση στην καινοτομία, το οποίο στηρίζεται στην κοινοτική νομοθεσία 73/2009, θα πρέπει να εντατικοποιηθεί και να εφαρμοστεί συστηματικά. Κατά την πιλοτική εφαρμογή του προγράμματος ΕΠΙΣΤΡΕΦΩ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΜΟΥ στην Π.Ε. Γρεβενών, θα εξεταστούν επίσης οι δυνατότητες προώθησης συνεργασιών (δίκτυα, clusters, πιλοτικά έργα, έργα ανάπτυξης νέων προϊόντων, πρακτικών, διεργασιών και τεχνολογιών, καινοτόμες βραχείες αλυσίδες εφοδιασμού και τοπικές αγορές, καινοτόμες περιβαλλοντικές συνεργασίες, κοινωνική γεωργία κλπ) με βάση τις ανάγκες του αγροδιατροφικού συστήματος, τα αποτελέσματα των στρατηγικών έξυπνης εξειδίκευσης (RIS3) και τις ιδιαιτερότητες της ομάδας στόχου που είναι οι κάτοικοι των αστικών κέντρων με καταγωγή τα Γρεβενά και όχι μόνο.

Αναμφίβολα δεν φιλοδοξούμε τα παραπάνω να αποτελέσουν μια έκθεση ιδεών σε ένα παιχνίδι εντυπώσεων ή ένα σύνολο απόψεων που δεν θα ερευνηθεί η δυνατότητα και η δυναμική της εφαρμογής τους.

Από την πλευρά μας, είμαστε διατεθειμένοι να  εργαστούμε προς την κατεύθυνση αυτή και εφόσον υιοθετήσετε την πρότασή μας, να επανέλθουμε καταθέτοντας αναλυτική πρόταση υλοποίησης.

---

[1] Ο Βαγγέλης Σημανδράκος έχει την ιδιότητα του Αντιπεριφερειάρχη της Περιφερειακής Ενότητας Γρεβενών

[2] Ο Δρ Λευτέρης Τοπάλογλου έχει την ιδιότητα του Συμβούλου Ανάπτυξης και Διευθυντή της ΠΕΔ Δυτικής Μακεδονίας