Οι Πηγές αφηγούνται: Διηγήσεις της αιωνόβιας Δέσπως Καρδάκου (1860-1964) όπως τις διασώζουν ως αυτήκοες τα δισσέγονά της

του παπαδάσκαλου Κωνσταντίνου Ι. Κώστα

Κουβεντιάζουμε στο αρχονταρίκι του ιερού ναού του αγίου Διονυσίου εν Ολύμπω Βελβεντού (4-12-2014) με τα αδέρφια Ιωάννη και Γεώργιο Χρ. Παπαγόρα (ετών 67 και 61 αντίστοιχα, σήμερα) και το θέμα μας είναι: ‘’η προγιαγιά τους, Δέσπω Καρδάκου (1860-1964) και οι διηγήσεις της’’, που παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για τις από αιώνων μετακινήσεις των Παλαιογρατσανιτών (σύμφωνα πάντα με τις αφηγήσεις της Δέσπως) και για την εκκλησιαστική πίστη, το ήθος ελευθερίας και πιστότητας στην πατρίδα της προγιαγιάς τους Δέσπως στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όπου όλα ‘’τα ‘σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά’’, ήθος που απηχεί και τη γενικότερη εικόνα των ανθρώπων του καιρού εκείνου.

Η Δέσπω Καρδάκου, (το γένος Σταμάτη - Πουρνάρα) γεννήθηκε το 1860  στο Παλαιογράσανο και πέθανε το 1964 στο Βελβεντό σε ηλικία 104 χρονών. Το Παλαιογράτσανο, ορεινό χωριό στα Πιέρια όρη, εκκλησιαστικά ανήκει στην Ιερά Μητρόπολη Σερβίων και Κοζάνης και ο ενοριακός του ναός είναι αφιερωμένος στον άγιο Νικόλαο, προστάτη των θαλασσινών.   

Τα δισέγγονά της, ο Γιάννης και ο

Γιώργος Χρ. Παπαγόρας, τη θυμούνται καλά και αναφέρονται σ’ αυτήν με σεβασμό, θαυμασμό και συγκίνηση:

Οι ενθυμήσεις: ‘’Ακούγαμε με μεγάλο ενδιαφέρον τις ιστορίες που μας διηγιόταν η προγιαγιά μας, η Δέσπω’’, λένε και οι δυο.  

Άλλες από αυτές αφορούσαν περιστατικά του βίου της, άλλες πάλι ήταν προφορικές αφηγήσεις από τους δικούς της προγόνους - που έζησαν προ του 1860 (μια ζωντανή προφορική παράδοση από γενιά σε γενιά) γεμάτες μυστήριο και γοητεία καθώς αναφέρονταν στη μακρινή προέλευση, τα περιπετειώδη και γεμάτα ποικίλους κινδύνους ταξίδια των προγόνων τους Παλαιογρατσανιτών.

Τα δισέγγονα της Δέσπως, μιλούν σήμερα για την προγιαγιά τους και τα πρόσωπά τους, καθώς αναφέρονται με πάθος σ’ αυτήν αλλάζουν όψη, κοκκινίζουν και τα μάτια τους βουρκώνουν με τις ενθυμήσεις: 

Ενθύμηση 1^η. Η μορφή της: ‘’Η προγιαγιά μας, η Δέσπω, μας μιλούσε πολύ και μας συμβούλευε. Τηρούσε όλες τις νηστείες της Εκκλησίας, Σαρανταήμερο, Σαρακοστή, των Αγίων Αποστόλων, Δεκαπενταύγουστο. Τετάρτη και Παρασκευή, τη θυμόμαστε, δεν έτρωγε λάδι κι ήταν πολύ λιτή στο φαγητό. Πρόκειται για άγια μορφή. Αυτό που έβγαινε από το στόμα της το τιμούσε. Μας έλεγε συχνά τη φράση: τον κόσμο θα τον φάει η φάγουσα’’. (Ενθυμήσεις των δισέγγονων Γιάννη και Γεωργίου Χρ. Παπαγόρα για την προγιαγιά τους Δέσπω)

Σχόλιο: Ποια μπορεί να είναι ‘’η φάγουσα’’; Οι αθεράπευτες αρρώστιες ή ο χωρίς όρια υπερ-καταναλωτισμός των σημερινών κοινωνιών; 

Ενθύμηση 2^η. Η πιθανή προέλευση των Παλαιογρατσανιτών: ‘’Οι δικοί μας, παιδιά μου (έλεγε η Δέσπω) ήρθαν εδώ (εννοεί το Παλαιογράτσανο) από πολύ μακριά. Ήρθαν από την Παλιά Ελλάδα. Οι δικοί μας ταξίδεψαν πολύ. Πέρασαν πολλά. Πέρασαν κι ένα μακρινό πέλαργο. (Αφήγηση της Δέσπως Καρδάκου, όπως τη διασώζουν τα δισέγγονά της Γιάννης και Γεώργιος Χρ. Παπαγόρας, ως αυτήκοες).

Σχόλιο: Τι εννοούσε, ποιο ήταν, άραγε, αυτό το ‘’μακρινό πέλαργο’’ και πότε το πέρασαν; Ήταν μήπως κάποια θάλασσα; Ποια θάλασσα; Μήπως ο ενοριακός ναός και πολιούχος Παλαιογρατσάνου άγιος Νικόλαος είναι μια μακρινή ενθύμηση πραγματικών γεγονότων της ιστορίας που απηχείται με τη φράση ‘’οι δικοί μας πέρασαν ένα μακρινό πέλαργο’’;   

Ενθύμηση 3^η. Η υπεράσπιση της κρυμμένης εικόνας και σημαίας: ‘’Ήρθε μια μέρα, παιδιά μου, στο χωριό ο Τούρκος να πάρει το χαράτσι. Ήρθε και στο σπίτι μας. Μπήκε μέσα. Εγώ καθόμουν πάνω σε μια κασέλα. Τη φύλαγα την κασέλα. Αυτός το κατάλαβε κι ήθελε να την ανοίξει. Να δει τι έχει μέσα. Έβγαλε με δύναμη τη χατζάρα του και την έβαλε στην κοιλιά μου. –Σήκω, μου είπε, να δω, τι κρύβεις εκεί μέσα. Εγώ τότε, παιδιά μου, άνοιξα τα χέρια μου όσο μπορούσα και του είπα: - Όχι, δε στα δίνω. Αυτά θα τα πάρεις μόνο με το αίμα μου! Με έσπρωξε με δύναμη κι άνοιξε την κασέλα. Μέσα είχαμε την εικόνα και τη σημαία. Τα κοιτούσε ο Τούρκος για ώρα και δε μιλούσε. Γύρισε μετά προς εμένα. Με κοίταξε ξανά. Φαινόταν σκεφτικός. Την εικόνα και τη σημαία δεν τα πείραξε. Ούτε εμένα. Πήρε τους δικούς του κι έφυγε χωρίς να μας βλάψει’’. (Αφήγηση της Δέσπως Καρδάκου, όπως τη διασώζουν τα δισέγγονά της Γιάννης και Γεώργιος Χρ. Παπαγόρας, ως αυτήκοες).

Ενθύμηση 4^η. Το καλαμπόκι και η επικίνδυνη μεταφορά του: ‘’Μας κατέβαζαν κάθε μέρα απ’ το χωριό (το Παλαιογράτσανο) στα χωράφια στη Γρατσάνη. Τάχε ο αγάς. Δουλεύαμε από τα χαράματα μέχρι το ηλιοβασίλεμα στα καλαμπόκια. Στο χωριό δεν είχαμε καλαμπόκια. Δε μας άφηναν να καλλιεργήσουμε. Δεν είχαμε σπόρο. Όταν σχολούσαμε, μας έψαχναν, μας έκαναν αυστηρό έλεγχο. Μην τυχόν και πάρουμε μαζί μας σπόρο. Εγώ αποφάσισα να πάρω κρυφά. Έκρυβα στα ρούχα μου από ένα έως δυο σπυριά καλαμπόκι την ημέρα. Έλεγα: Αν με πιάσουν, ας με κάνουν ό,τι θέλουν. Αλλά δε μ’ έπιασαν. Αυτά τα φυτέψαμε στο χωριό και βγάζαμε έτσι το λιγοστό ψωμί μας. Είχαμε να φάμε και τρώγαμε όλοι’’. (Αφήγηση της Δέσπως Καρδάκου, όπως τη διασώζουν τα δισέγγονά της Γιάννης και Γεώργιος Χρ. Παπαγόρας, ως αυτήκοες).

Σχόλιο: Η τόλμη συνδυασμένη με τη φιλαδελφία. Τα αγαθά για όλους. Όχι μόνο για μένα. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως από τούτο εδώ το σημείο αρχίζει η λύση όλων των προβλημάτων, που απασχολούν πάντα την κοινωνική ζωή των ανθρώπων, και ίσως περισσότερο σήμερα.

Όλα τα παραπάνω περιγράφουν και αναφέρονται σε ένα πρόσωπο, της Δέσπως, όπως το φωτίζουν και το φέρνουν στην επιφάνεια τα δισέγγονά της. Πρόκειται για ένα πρόσωπο από τα πολλά, τα αναρίθμητα, που δε διαθέτουν το βαρύγδουπο τίτλο μιας κοσμικής ιστορικής επωνυμίας. Που αποτελούν όμως ‘’ιστορικό υλικό’’ και ‘’πρωτογενή πηγή’’ για την έρευνα του ιστορικού του μέλλοντος για την αντικειμενική καταγραφή των πηγών, των ενεργών προσώπων στη διαμόρφωση της ιστορίας.  

Τα πρόσωπα αυτά, όπως η Δέσπω Καρδάκου (1860 - 1964), δεν είναι αποκυήματα της φαντασίας. Είναι πρόσωπα υπαρκτά. Κι έχουν γράψει τη δική τους ιστορία. Μια ιστορία που απηχεί και τη γενικότερη πολιτισμική ατμόσφαιρα των καιρών εκείνων, που μέσα τους διαμορφώθηκαν ολόκληρες γενιές, που κι αυτές με τη σειρά τους διαμόρφωσαν ενεργητικά και δημιουργικά το δικό τους πολιτισμό, ως ένας ενυπόστατος κρίκος μιας ενιαίας και αδιάκοπης συλλογικότητας.

Η ενιαία και αδιάκοπη αυτή ιστορική συλλογικότητα, απειλείται (σήμερα και) εκ των έσω, από την μονομερή ανάγνωση, την εσωστρέφεια και τη μετατροπή της σε παρελθοντολογικό ιδεολόγημα και μουσειακό έκθεμα. Ο πολιτισμός αυτός στον οποίο διαμορφώθηκαν τα πρόσωπα αυτά και οι σχέσεις τους, πρέπει να ξαναβρεί το ρόλο του στο σημερινό κόσμο. Ένα ζήτημα είναι, ποιος (και με ποια εφόδια) θα αναλάβει αυτή την ευθύνη;   

Ιστορικό υλικό.  

Φωτογραφία 1^η: Η Δέσπω Καρδάκου στο μέσον, αριστερά η Ελένη Ματοπούλου-Καρδάκου κόρη της, δεξιά η Βασιλική Παπαγόρα και μπροστά της, (μικρός τότε) ο Γιάννης Παπαγόρας εγγονός της Βασιλικής και δισέγγονος της Δέσπως.

Φωτογραφία 2^η: Η ιστορική (κρυμμένη στην κασέλα) εικόνα των αγίων Στυλιανού και Αλυπίου, που σώζεται μέχρι σήμερα (4-12-2014) ανεκτίμητο κειμήλιο της ευρείας οικογένειας των δισέγγονων της ηρωικής Δέσπως Καρδάκου.  

π. Κωνσταντίνος Ι. Κώστας,

παπαδάσκαλος (9-12-2014)