Ο Πολιούχος της Κοζάνης και το defter (τεφτέρι) της Βιβλιοθήκης Σόφιας

        Του Β.Π. Καραγιάννη

Τρία τα κρατούμενα, λοιπόν:

            α. Ο Γ. Τσότσος κατάγεται από τη Γαλατινή Βοΐου ζει στη Θεσσαλονίκη, είναι πανεπιστημιακός ανήρ στο ΑΠΘ, συγγραφέας τουλάχιστον δύο βιβλίων («Μακεδονικά γεφύρια » και «Γαλατινή Βοΐου. Ανθρωπολογική-Λαογραφική προσέγγιση  δυτικομακεδονικού χώρου»), ερευνητής με πλείστες όσες δημοσιεύσεις σε φιλολογικά κι επιστημονικά περιοδικά· γενικώς ειπείν είναι ένας ενεργός άνθρωπος των γραμμάτων

            β. Τα «Ελιμειακά » είναι το γνωστό, γεραρό (εγγίζει τα 29 χρόνια έκδοσης) περιοδικό του «Συλλόγου  Κοζανιτών Θεσσαλονίκης ο άγιος Νικόλαος» (αυτός ξεπέρασε τα 100 ύπαρξης και λειτουργίας) και στο τελευταίο τεύχος του (64) έχει σελίδες αφιερωμένες σε δύο απελθόντες του 2010 επιφανείς κοζανίτες -ο καθείς στα μέτρα του- Μιχ. Παπακωνσταντίνου και Αργύρη Κούντουρα. Αυτοί πλην  των όσων άλλων τους, υπήρξαν και στενοί συνεργάτες του Συλλόγου και του περιοδικού, το οποίο στις μέρες μας φέρει σε εκδοτικό (ένδοξο) πέρας, κυρίως ο οτρηρός κ. Στράτος Ηλιαδέλης, ιατρός οφθαλμών και συγγραφέας.

            γ. Η Εθνική Βιβλιοθήκη «Κύριλλος και Μεθόδιος» της Σόφιας στην οποία φυλάσσεται ένα ανέκδοτο οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο (Mufassal tahrir defter) του 1528.

            Ενα και μόνο ζητούμενο.  Πως άραγε συνδέονται τα παραπάνω (α,β,γ) με το σήμερα της πόλεως, που τιμά τη μνήμη του πολιούχου της αγίου Νικολάου, όστις είναι επίσημα στο διακόνημα αυτό από το 1953 (άρα αργίες κανονικές στην πόλη), και διέσωσε πολλάκις αυτήν από διάφορα δυσάρεστα πράγματα και καταστάσεις. Αυτά ακούμε από τους εκλογικούς τσαλαπετεινούς (ως εκλεγέντες έχουν το τεκμήριο της παντογνωσίας επί παντός άρα και της τοπικής ιστορίας και  θαυματοποιΐας του πολιούχου -μεγάλη η χάρη  του). Τουτ’ αυτά ακούγονται και από τα ιερατικά παγόνια του τίποτα, στις δηλώσεις τους μετά την έξοδο από τον καθεδρικό ναό, ή στο τέλος της θρησκευτικής παρελάσεως, τη λιτανεία θέλω να πω, της οποίας προηγούνται οι δύο μουσικές μπάντες (Πανδώρας και Α’ ΣΣ) κι από πίσω ακολουθούν πάντες οι ευλαβείς, με πρώτους στη γραμμή την ομάδα των εορταζόντων Νικόλαων (κι όχι των Νικολαϊτών που ήταν αίρεση των γνωστικών, οι οποίοι αποσκορακίσθηκαν του κυρίως χριστιανικού εκκλησιαστικού σώματος, αφού διατείνονταν ότι δια του εκλύτου βίου και της φιληδονίας θα προσεγγίσουν το Θείον).

Με την ευκαιρία  και προς ιστορική γνώση εκ του προχείρου, πρώτη επίσημη αργία της πόλεως (χωριό ήταν τότε) ορίστηκε η ημέρα θανάτου (όπως άλλωστε γίνεται και με τους αγίους) του πρώτου άρχοντά της Ιωάννη Τράντα (Μπασαγιάννη). Αυτός υπήρξε ο μεγάλος οικιστής και θεμελιωτής της σημερινής πόλεως, μετά που ήρθε στην Κοζάνη με τα χιλιάδες γιδοπρόβατα και τις 80 οικογένειες, το 1645,  από το νυν ασήμαντο χωριό Χτένι, ως γνωστόν και μη λησμονητέον. Για χρόνια την ημέρα εκείνη έκλειναν τα μαγαζιά και τα εργαστήρια της «πόλεως», δηλαδή ο ιδιωτικός τομέας αργούσε, ελλείψει δημοσίων ή δημοτικών υπαλλήλων, οι οποίοι είναι πρώτοι, μακράν κάθε άλλης τάξης εργαζόμενων, στην παρέλαση των αργιών (κι απεργιών λόγω της αιωνίου μονιμότητας τους η οποία οσονούπω αίρεται).

            Στο ιστορικό και πάλι του πράγματος

            Το «Δεφτέρι» της Σόφιας περιέχει κάποιες ιστορικές πληροφορίες που φαντάζουν σαν ανατροπές ή έστω συμπληρώσεις στην τοπική ιστορία. Ερχεται να υποβαθμίσει κάπως την αξία του «Κωδικα της Ζάβορδας» ο οποίος θεωρείται η ληξιαρχική βίβλος των οικισμών της Δ.  Μακεδονίας στους ερευνητές. Ομως ο Κωδ. της  Ζαβ. καταγράφει προσκυνητές ενώ το «Δεφ.» οικισμούς, οικογένειες, πληθυσμούς κατά θρησκευτικές κατηγορίες. Η διαφορά είναι κρίσιμη και λίαν  χρήσιμη. Η φορολογία της πραγματικότητας  είναι πολύ πιο έγκυρη (κι υποχρεωτική) από τη φορολογία της πίστης (προαιρετική). Ως καλοί νεοέλληνες πατριώτες και χριστιανοί δυτικομακεδόνες (τώρα μάλιστα που αρχίζει η θητεία της αιρετής διοίκησής της) ας μη δώσουμε αξιολογική προτεραιότητα σε οθωμανούς φοροεισπράκτορες και Βούλγαρους αρχειοβιβλιοθικολόγους, έκπαλαι εχθρούς του έθνους, άλλωστε.

            Στο τεύχος 64 των Ελιμειακών φιλοξενείται μια μελέτη του Γ. Τσότσου απόσπασμα της ανέκδοτης διδακτορικής διατριβής του: «Το οικιστικό δίκτυο της Δυτ. Μακεδονίας 14^ος -17^ος αιών» Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ 2006 με θέμα: «Οι οικισμοί της περιοχής Κοζάνης-Σερβίων σε κατάστιχο του 1528». Από αυτό το κατάστιχο το οποίο μετέφρασε στα ελληνικά ο καθηγητής Β. Δημητριάδης και διεξέρχεται όλη τη Δυτική Μακεδονία, ο Γ. Τσ. ασχολείται  μόνον με τα ονόματα των οικισμών ή οικιστικών εγκαταστάσεων του Καζά Σερβίων, δηλαδή της τότε νομαρχίας που ανήκε στο Βιλαέτι (Περιφέρεια) του Μοναστηρίου (Μπίτολα). Τελικά οι ιστορικοί, φορολογικοί κατάλογοι τόσο αναλυτικοί είναι και οι πλέον διαφωτιστικές πηγές ιστορίας, έστω  και καταχωνιασμένοι και ξεχασμένοι σε ιστορικές βιβλιοθήκης (η Δ.Β.Κοζάνης γέμει ανερεύνητων τόπων) ή σε σκληρούς δίσκους Η. Υ. Εκεί κάποιοι κάποτε τους βρίσκουν. Μόνον οι φορολογικοί κατάλογοι του νυν έθνους δεν ξεχνιούνται κι ανελλιπώς κάνουν έντονη την παρουσία τους στους πολίτες- υπηκόους είτε για έκτακτον περαίωση υποθέσεων των φορολογικά ατάκτων, για την ετήσια κι άγρια φορολόγηση των αδύναμων να φοροδιαφύγουν ή τον έκτακτο έλεγχο των ελεύθερων επαγγελματιών κι εμπόρων κατά τεκμήριο για το κράτος, φοροκλεπτών. Κανείς δεν ξεφεύγει του πεπρωμένου του κι αυτών των καταλόγων.

            Στο κατάστιχο της Σόφιας αναφέρονται όλα τα χωριά του Καζά Σερβίων και οι εστίες (οικογένειες) χριστιανικές και μουσουλμανικές που οφείλουν φόρο στην οθωμανική διοίκηση. Ο Γ. Τσ. ταύτισε τα περισσότερα του καταλόγου με αυτά του σήμερα· κάποια είναι άγνωστα και παραμένουν εισέτι αταύτιστα. Από εκεί εξάγεται σχεδόν ασφαλής ο πληθυσμός κάθε χωριού. Ετσι λχ. η κραταιά («Κραταιά ως θάνατος αγάπη») σήμερα πόλη της Κοζάνης ήταν ένα μικρό χωριό με 154 εστίες δηλαδή με πληθυσμό γύρω στις 700 ψυχές. Το Βελίστι η Λευκοπηγή δηλονότι έχει 108 χριστιανικές εστίες και 1 μουσουλμανική, άρα πληθυσμό 500 κατοίκους. Η μεγάλη πόλη είναι τα Σέρβια η πρωτεύουσα με 1075 εστίες (98 μουσουλμανικές  και 977 χριστιανικές) οι οποίες αντιστοιχούν σε πληθυσμό περίπου 5000 νοματαίων. Ακολουθεί αυτά ο Βελβεντός (είναι στο ιστορικό του DNE ν’ έπεται των Σερβίων άρα ας τ’ αφήσουν τα μετακαλλικράτεια καμώματα) με 651 εστίες· η Κάλλιανη (Αιανή) με 615 εστίες χριστιανικές και 4 μουσουλμανικές. Ο πληθυσμός δηλαδή των δύο Καποδιστριακών δήμων που τους κατάπιαν τον μεν ως ουρά τους Σέρβια, την ετέρα δε η Κοζάνη ως ...ιστορική της έδρα («πιάσ’ τ’αυγό και κουρεύτο») ήταν αντίστοιχα 3000-2000 χιλιάδες (όσος είναι και σήμερα). Το Ράχοβο (Πολύρραχος)  με 304 εστίες χριστ.,  η Μεγάλη Βάνιτσα (Ανω Κώμη) με 222 εστίες χριστιανικές κλπ.

            Ο ερευνητής Γ.Τσ. είναι εξαντλητικός και επιστημονικά ακριβής στη μελέτη του. Διορθώνει προηγούμενους μελετητές της ύπαρξης των χωριών, προβάλει νέα στοιχεία και κάνει υποθέσεις για ζητήματα ιστορίας κι ιστορικότητας των οικισμών, αξιοπρόσεκτες το λιγότερο. Μέρες που είναι στέκομαι σε μια σκέψη του για τον πολιούχο της πόλεως Κοζάνης Αγιο Νικόλαο και πως έφτασε στην κυριολεξία και μεταφορικά η χάρη του σ’ αυτήν την πέτρινη και βραχώδη πόλη· αυτός ο εντελώς άγιος των νήσων, των θαλασσών, των θαλασσοταραχών, των τρικυμιών (κανονικές ή εν κρανίω).

            Ο Γ.Τσ. αναφέρει  ένα χωριό στον καζά Σερβίων με διπλό όνομα Κιρτόρνη ή Κριτόζιλη ή Αγιο Νικόλαο, το οποίο δεν υπάρχει τώρα κι ούτε το ταύτισε. Στο κατάστιχο καταχωρείτε με 119 χριστιανικές εστίες, δηλ. με περισσότερα από 500 άτομα πληθυσμό και ο χώρος που φέρεται να καταλαμβάνει εκτείνεται  σε ένα μήκος τουλάχιστον 12 χιλ. σε ευθεία  μεταξύ των χωριών Σαρτακλή (Σπάρτο) και Ακσακλή (Λεύκαρα). Αρα ήταν ένας  μεγάλος οικισμός. Το δεύτερο όνομά του δείχνει πως ο ναός του πολιούχου του θα ήταν ιδιαίτερα μεγάλος αφού προσδιορίζει το χωριό (τοπικό θρησκευτικό  προσκυνηματικό κέντρο ίσως και μοναστήρι). Εδώ ο Γ.Τσ. κάνει μια υπόθεση. Μήπως οι κάτοικοι της Κιρτόρνης (ή μέρος τους) κυνηγημένοι από του οθωμανούς κι από τον οικισμό κατέφυγαν ή μεταφέρθηκαν στην Κοζάνη; Εκεί μπορεί να εγκαταστάθηκαν ανάμεσα στους προϋπάρχοντες μικροοικισμούς της περιοχής σχηματίζοντας έναν κεντρικό πυρήνα, της μετά πόλεως, γύρω από ένα αρχικό ναό του αγίου Νικολάου τον οποίο έκτισαν αφιερώνοντας τον στο όνομα του εφέστιου αγίου του οικισμού προέλευσής τους. Αν έγιναν αυτά τότε ο ναός του αγίου Νικολάου θα πρωτοκτίστηκε τον 15^ο αι. και η ανέγερση από τον Χ. Τράντα περί το 1664  θα ήταν η ανέγερση μεγαλύτερου ναού στη θέση του παλιότερου, μικρότερου κι ακαταλληλότερου από τη φθορά του χρόνου.

            Ατεκμηρίωτες σκέψεις κι υποθέσεις αλλά αφού ακόμα δεν έχει δοθεί πειστική ιστορική απόδειξη για την ονομασία του πολιούχου αγίου της Κοζάνης όστις έχει δύο τιμητικά τροπάρια το γνωστό «Κανόνα πίστεως...» κι ένα γελοίο που το λανσάρουν εσχάτως, ανιστόρητον κι ευτελές ως ψαλτικόν είδος. Τις καταγράφουμε κι αυτές κι ό,τι ήθελε προκύψει.

            Κύριος εν τω μεταξύ οίδε κι ο πολιούχος εννοείται γνωρίζει την πραγματικότητα, η οποία όμως μπορεί να είναι κρυμμένη κάπου και να εμφανιστεί ως θαύμα, λ.χ. το 2012 (προσφορά της τοπικής εκκλησίας στον εορτασμό) όταν η πόλη θα συμπληρώνει 100 χρόνια από την απελευθέρωσή της και θα έχει γιορτές που θα ‘ναι  μάλλον για τα πανηγύρια. Ηδη εν πλήρει αδιαφορία περί άλλων σοβαρών και σοβαρλών μεριμνούν και τυρβάζουν οι λεγόμενοι και αρμόδιοί της, οι οποίοι επανεξελέγησαν εν θριάμβω (δεν είχαν μπάρμπα αλλά «Παππού» προστάτη και εκλογοπολιούχο τους τελικά) για να συνεχίσουν το 20ετές αδιατάρακτο της πλήξης που μεταδίδουν και το οποίο άλλοι ως θλίψη εκλαμβάνουν.