Αναζητώντας χειρόγραφα: 4 Αμερικανοί ερευνητές στη Βιβλιοθήκη της Κοζάνης

Τετάρτη 18 Ιουνίου 2008. Η ημέρα ξεκίνησε στις 11.00 το πρωί στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βίβλου στο Πικέρμι. Ξεκινήσαμε αργά γιατί θεωρήσαμε ότι μια επίσκεψη στα σπουδαία μοναστήρια των Μετεώρων θα μας έπαιρνε μόνο τέσσερις ώρες. Οι τέσσερις μας (Billy Todd, Tim Ricchuiti, Brian Wright, και Dan Wallace) στριμωχτήκαμε σ’ ένα μικροσκοπικό αυτοκίνητο και ξεκινήσαμε προς Βορρά. Αλλά σίγουρα δεν είμαστε προετοιμασμένοι για το τι μας περίμενε σήμερα.

Πήραμε την εθνική οδό Ε75 στα ανατολικά της ηπειρωτικής Ελλάδας. Το μεγαλύτερο μέρος της ήταν ένας μοντέρνος αυτοκινητόδρομος. Αφού είχαμε ταξιδέψει για περίπου δυόμιση ώρες, λάβαμε ένα e-mail στο κινητό τηλέφωνο του Tim Ricchuiti από τον Jeff Baldwin, το διευθυντή του Ινστιτούτου Βιβλικών Σπουδών και πρώην φοιτητή μου. Ο Τζέφ μεγάλωσε στην Ελλάδα (ο πατέρας του Μπιλ, ίδρυσε τη σχολή πριν από πολλά χρόνια) και είναι δίγλωσσος. Έχει πολλούς φίλους σε πολλά χαμηλά μέρη (μια που δεν είναι ορθόδοξος) αλλά ακόμα και τα χαμηλά μέρη εδώ είναι αρκούντως υψηλά σε ορισμένες περιπτώσεις. Όπως έλεγα λοιπόν κατευθυνόμασταν προς τα μοναστήρια που βρίσκονταν κτισμένα στην κορυφή των βράχων εκατοντάδες μέτρα πάνω από την πόλη. Νομίζαμε ότι θα τα επισκεπτόμασταν σήμερα και αύριο θα μπορούσαμε να μελετήσουμε κάποια από τα 60 χειρόγραφα που υπάρχουν εκεί. Ο μόνος τρόπος που μπορούσε κανείς ν’ ανεβεί στις σκήτες, ήταν να τον τραβήξουν από πάνω με το σκοινί. Οι κανόνες άλλαξαν όμως όταν ένα σκοινί έσπασε. Τώρα υπάρχουν σκαλοπάτια που οδηγούν στα ύψη. Μια γνήσια σκάλα προς τον ουρανό. Οι Led Zeppelin θα ζήλευαν. Είμαστε γεμάτοι ανυπομονησία – όση τέλος πάντων ανυπομονησία μπορούν να έχουν τέσσερις διανοούμενοι, αλλά το e-mail του Τζεφ άλλαξε τα σχέδιά μας στο λεπτό.

Φαίνεται ότι ο Τζέφ γνωρίζει κάποιον στο δημαρχείο της Κοζάνης. Η Κοζάνη βρίσκεται περίπου δυόμιση ώρες από τα Μετέωρα. Αν βέβαια αλλάζαμε δρόμο θα γλιτώναμε κάμποση ώρα. Αλλά γιατί να πάμε στην Κοζάνη; Διότι στη δημοτική βιβλιοθήκη της Κοζάνης υπάρχουν ελληνικά χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης – τρία χειρόγραφα για να είμαι ακριβής. Βέβαια είναι όλα λειτουργικά κείμενα αλλά και πάλι ελληνικά χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης! Εγώ είχα αντιρρήσεις: γιατί να παρακάμψουμε τα Μετέωρα σήμερα και να χρειαστεί να πιέσουμε το χρόνο μας αύριο; Αλλά όταν ο Τιμ διάβασε το υπόλοιπο ε-mail άλλαξα γνώμη. Φαίνεται ότι ο Δήμαρχος της Κοζάνης χαιρόταν που πηγαίναμε στην πόλη του να μελετήσουμε τα χειρόγραφα. Το σχετικό κόκκινο χαλί θα περίμενε στην είσοδο του δημαρχείου τους τέσσερις Αμερικανούς ακαδημαϊκούς που αναζητούσαν τα χειρόγραφα. Αλλάξαμε λοιπόν πορεία και κατευθυνθήκαμε προς την Κοζάνη.

Ήταν ήδη 1.30 και σκεφτήκαμε ότι θα τα καταφέρναμε ως τις 6 το απόγευμα. Ο δρόμος ήταν καλός αλλά περιλάμβανε απότομες στροφές μέσα στα βουνά και ήταν τόσο στενός όσο και οι δρόμοι του Τέξας. Το μικρό τετραθέσιο Hyundai είχε φτάσει στα όριά του. Πολλά μικρά εκκλησάκια σημάδευαν τον "αυτοκινητόδρομο" θυμίζοντάς μας ότι ο θάνατος δεν ήταν ξένος σ’ αυτούς τους δρόμους. Στην Ελλάδα μόλις πρόσφατα ανακάλυψαν τα προστατευτικά κιγκλιδώματα στους δρόμους. Φτάσαμε μισή ώρα νωρίτερα αλλά μας πήρε ένα τέταρτο για να βρούμε το δημαρχείο. Ο οδηγός, ένας από μας, παρόλο που επιβαίναμε στριμωγμένοι σ’ ένα μικρό κονσερβοκούτι, όταν πήγε να παρκάρει κατάφερε και γρατσούνισε το ολοκαίνουργιο νοικιασμένο αυτοκίνητό μας ρίχνοντάς το στο φτερό ενός ήδη παρκαρισμένου αυτοκινήτου. Μακάρι να μην ήταν το γεγονός αυτό άσχημος οιωνός!

Πήγαμε στο γραφείο και περιμέναμε τον καινούργιο μας φίλο το Λευτέρη. Είναι Έλληνας πεντηκοστιανός – πολύ σπάνιο σ’ αυτή τη χώρα. Αλλά δουλεύει στο γραφείο του Δημάρχου και έχει μέσο στη βιβλιοθήκη. Λίγα λεπτά αργότερα μας οδήγησε λίγα μέτρα πιο κάτω προς τη βιβλιοθήκη. Καθώς μπαίναμε μέσα είδαμε στα αριστερά μας μια αρχαία λινοτυπική μηχανή. Τώρα ένα κατάλοιπο παλιάς τεχνολογίας, μια βουβή ανάμνηση ότι και σ’ αυτό το οχυρό του παρελθόντος ο χρόνος πάει μπροστά. Στην κορυφή της σκάλας υπήρχε μια μοντέρνα βιβλιοθήκη. Θα μπορούσαν να υπάρχουν εδώ αρχαία χειρόγραφα; Φαινόταν σαν μια οποιαδήποτε δημόσια βιβλιοθήκη οποιουδήποτε αμερικανικού προαστίου.

Μια φιλική γυναίκα με το όνομα Κική βγήκε έξω να μας χαιρετήσει. Ήταν η βοηθός βιβλιοθηκάριου για τα χειρόγραφα. Της είπαμε ότι είχαμε έρθει να δούμε τα MSS 1, 2, 3, πολύ απλό. Μας είπε ότι τα παλιά χειρόγραφα της βιβλιοθήκης βρισκόταν σε διαδικασία σκανναρίσματος από επαγγελματική μηχανή σαρώματος και ότι οι αριθμοί των ραφιών μπορεί να είχαν αλλάξει από την καταλογογράφηση που έγινε το 1932. Ναι, αυτό το είχαμε δει στην Κωνσταντινούπολη και στη Λέσβο: όταν χάνεται ένα χειρόγραφο το επόμενο στη σειρά παίρνει τον αριθμό του, ώστε η συλλογή να μην έχει κενά. Μ’ αυτό τον τρόπο βέβαια δεν έχει και σταθερή αρίθμηση. Μόλις χάνεται ένα χειρόγραφο, τα πάντα μετά από ‘κείνον τον αριθμό χάνουν τη σειρά τους. Όταν ένας ερευνητής ζητήσει ένα συγκεκριμένο χειρόγραφο, μπορεί να χρειαστούν κάμποσες προσπάθειες για να βρεθεί. Ευτυχώς όμως τα χειρόγραφα που θέλαμε να δούμε ήταν τα MSS 1, 2, 3 και ήταν εκεί στη σωστή σειρά τους. Είχαν ήδη σκανναριστεί και θα μπορούσαμε να αγοράσουμε ένα αντίγραφο του DVD την άνοιξη όταν θα είχε τελειώσει η διαδικασία. Αυτά ήταν καλά νέα βέβαια, αφού αυτά τα χειρόγραφα θα διατηρούνταν. Αλλά πόσο καλή ήταν η ποιότητα του σκανναρίσματος και της αντίστοιχης εικόνας; Και χρησιμοποίησαν υπεριώδες φως για τις αχνές, λεκιασμένες ή φθαρμένες σελίδες; Οι απαντήσεις της Κικής ήταν «πιθανόν πολύ καλή» και «όχι». Μας δόθηκε η ευκαιρία ίσως να επιστρέψουμε αργότερα και να βγάλουμε φωτογραφία με υπεριώδες φως τις σελίδες που μας ενδιαφέρουν. Το σχεδιάζουμε αυτό τώρα για την επόμενη άνοιξη.

Το Ινστιτούτο για την έρευνα κειμένων της Καινής Διαθήκης στο Μύνστερ γνώριζε την ύπαρξη τριών χειρογράφων. Έτσι τα βρήκαμε στην Κοζάνη, είχαν ήδη κάνει αυτοί την προκαταρκτική δουλειά της ανακάλυψης. Τα μεγάλου μεγέθους χειρόγραφα έφτασαν χωρίς καθυστέρηση στο τραπέζι προς εξέταση. Και μετά ήρθε και νερό, αναψυκτικά και φραπέδες! Η Κική και οι δύο κυρίες της βιβλιοθήκης ήταν εξαιρετικές οικοδέσποινες που μας συμπεριφέρθηκαν άψογα. Καθώς ετοιμαζόμασταν να μελετήσουμε τα χειρόγραφα (μέτρηση διαστάσεων, ημερομηνίες, περιεχόμενο, στήλες κλπ), η Κική συζητώντας με τον Brian Wright ανάφερε τυχαία ότι είχαν και άλλα χειρόγραφα σε άλλο τμήμα της βιβλιοθήκης και αν θέλαμε να ρίξουμε μια ματιά. ΑΝ θέλαμε να ρίξουμε μια ματιά; ΦΥΣΙΚΑ και θέλαμε να ρίξουμε μια ματιά!
Η Κική αργότερα μας είπε ότι η βιβλιοθήκη καυχιέται για τα περίπου 300 χειρόγραφά της! Μεγάλη συλλογή πραγματικά!

Η Κική και το προσωπικό της άρχισε τότε να βγάζει και να μας φέρνει τη γιορτή του βιβλιόφιλου: παλιά βιβλία που στοιβάζονταν σε άλλα παλιά βιβλία που στοιβάζονταν σε ακόμα πιο παλιά βιβλία. Όλα στα ελληνικά και σχεδόν όλα γραμμένα στο χέρι! Δουλέψαμε όσο μπορούσαμε καλύτερα στον περιορισμένο χρόνο που είχαμε γιατί η βιβλιοθήκη θα έκλεινε στις 9. Οπλισμένοι με εξειδικευμένο λογισμικό εξετάσαμε πολλά κείμενα για να πιστοποιήσουμε αν όντως ήταν βιβλικά. Η αγωνία ήταν μεγάλη. Ο Billy Todd κοίταξε πρώτα ένα μεγάλο βιβλίο που είχε αποσπάσματα από τον Ματθαίο, τον Ιωάννη και την προς Ρωμαίους ακολουθούμενα από άλλο κείμενο. Ήταν κήρυγμα; Μήπως ένα πατερικό σχόλιο; Ένα πεζό κείμενο με σχόλια; Όσο περισσότερα κοίταζε τόσο πιο προβληματισμένος φαινόταν. Την τελευταία περίπτωση την απέκλεισε. Ίσως ήταν μια ανθολογία. Σε κάποιο σημείο βρήκαμε το όνομα του Ευσέβιου αλλά δεν οδηγηθήκαμε πουθενά. Πάντως ακόμα μας προβληματίζει. Αφού δεν επιτρεπόταν να βγάλουμε πολλές φωτογραφίες και μια που δεν είχαμε τις επαγγελματικές μας μηχανές μαζί ή τον τρίποδα, φτιάξαμε ένα είδος στήριγματος με κάποια μοντέρνα βιβλία και τραβήξαμε όσες φωτογραφίες μπορούσαμε με τις τουριστικές μηχανές μας.

Μετά ο Tim Ricchuiti βρήκε ένα φύλλο κολλημένο στο εσώφυλλο ενός βιβλίου με λειτουργικά κείμενα. Το φύλλο είχε κείμενο γραμμένο με το χέρι και αποδείχθηκε το ίδιο λειτουργικό κείμενο. Είχαμε ανακαλύψει ένα βιβλικό χειρόγραφο! Καλά, δεν ήταν και κάτι να υπερηφανευόμαστε, αφού ήταν μεταγενέστερο και μόνο μια σελίδα. Τότε ο Brian βρήκε ένα βιβλίο με κείμενο γραμμένο με το χέρι του 17ου αιώνα. Αλλά το εξώφυλλό του ήταν τυλιγμένο με φύλλα από άλλο προγενέστερο χειρόγραφο. Ήταν ένα αρχαίο φύλλο που χρησιμοποιούνταν ως κάλυμμα! Το πιστοποίησα ως του 10ου – 12ου αιώνα από τον Ιωάννη 8,28. Δύο στήλες σε κάθε σελίδα, άθικτο, με την πίσω όψη καλυμμένη με κείμενο. Ένα άλλο χειρόγραφο δεν είχε καν καταλογογραφηθεί. Ήταν μέσα σε μια χάρτινη θήκη ενός βιβλίου. Τρείς σελίδες στο σύνολο. Η πρώτη σελίδα ήταν του 9ου ή του 10ου αιώνα υπολόγισα. Οι άλλες δύο ήταν αποσπάσματα λειτουργικών κειμένων του 9ου αιώνα με κείμενο από τον Ματθαίο 25 και τον Μάρκο 3. Τρείς νέες ανακαλύψεις μέσα σε μια μέρα!

Στα τελευταία λεπτά πριν τις 9 ο Tim βρήκε ένα βιβλίο με 522 φύλα δηλαδή 1044 σελίδες! Και πρόσεξε την έκφραση «εκείνον τον καιρό» συνήθης εισαγωγή στα λειτουργικά κείμενα. Καθώς φυλλομετρούσε το βιβλίο προσεκτικά πρόσεξε τα φύλλα 321 και 322: Ιωάννη 1,29-34. Ακόμα ένα βιβλικό κείμενο! Και ίσως ήταν το μεγαλύτερο χειρόγραφο που ανακαλύφτηκε ποτέ από το Κέντρο για τη Μελέτη των χειρογράφων της Καινής Διαθήκης. Χρειαζόμαστε περισσότερο χρόνο κι αυτόν θα τον βρούμε σε επόμενη επίσκεψή μας του χρόνου. Ήταν 9 η ώρα. Η βιβλιοθήκη έκλεινε και εμείς τα μαζέψαμε στα γρήγορα. Μέσα σε τρείς ώρες είδαμε τα τρία χειρόγραφα και ανακαλύψαμε άλλα τρία ή τέσσερα. Υπήρχαν κι άλλα να δούμε όμως απλά δεν είχαμε χρόνο. Και αύριο θα είμαστε στα Μετέωρα. Φαίνεται ότι θα ξανάρθω εδώ γιατί σ’ αυτή την επίσκεψη μόλις που αγγίξαμε την επιφάνεια των παλιών κειμένων.

Η Κική και οι φίλοι της μας οδήγησαν σε ένα ωραίο εστιατόριο. Θα πρέπει να πλήρωσαν το γκαρσόν γιατί μας πρόσφερε δωρεάν ποτά με το γεύμα μας. Τι γενναιοδωρία βιώσαμε σήμερα! Αφού φάγαμε περισσότερο από όσο έπρεπε, φύγαμε κατά τις 10.30 το βράδυ. Και τώρα, πώς πάνε στα Μετέωρα; Αφού χαθήκαμε και οδηγούσαμε σε κύκλους για μισή περίπου ώρα, τελικά βρήκαμε το δρόμο μας. Στην αρχή ήταν ένας εξαιρετικός δρόμος αλλά αργότερα συναντήσαμε ορεινές στροφές και φτάσαμε κουρασμένοι στη μία το πρωί στα Μετέωρα. Χτυπήσαμε το κουδούνι επανειλημμένα μέχρι να ακούσουμε ελληνικά και βήματα να κατεβαίνουν στις σκάλες. Η κυρία της υποδοχής μας περίμενε ως τα μεσάνυχτα και μετά υποθέτοντας ότι δεν θα πάμε αποκοιμήθηκε. Πήραμε τα κλειδιά των δωματίων μας και αναρωτιόμασταν τι είδους θησαυρούς θα δούμε την επόμενη μέρα. Πάντως αυτή η μικρή παράκαμψη στην Κοζάνη ήδη είχε αποδειχθεί από τις κορυφαίες στιγμές της έρευνάς μας γι’ αυτό το χρόνο.

Σχόλιο ai-vreS: Το παραπάνω κείμενο μας στάλθηκε σε μετάφραση από φίλο του blog. Το πρωτότυπο Αγγλικό κείμενο βρίσκεται στο http://www.bible.org/page.php?page_id=5972 O κ. Dan Wallace, συγγραφέας του κειμένου, είναι καθηγητής Θεολογικών Σπουδών και ένας από τους διευθυντές του Κέντρου Μελέτης χειρόγραφων κειμένων της Καινής Διαθήκης http://www.csntm.org/στο Τέξας. Ανάμεσα στα ευρήματά τους είναι και 13 ελληνικά χειρόγραφα κείμενα της Καινής Διαθήκης που βρέθηκαν στα Τίρανα. Οι φωτογραφίες δείχνουν κάποια από τα ευρήματά τους στην Πάτμο και στα Τίρανα.