Ο ελέφαντας και η διαφθορά

Του Γιώργου Παγουλάτου*

Από τις δύσοσμες εξοπλιστικές προμήθειες μέχρι τις μίζες κομματικών διοικήσεων και τα θαλασσοδάνεια σε ημέτερους, οι αποκαλύψεις των τελευταίων εβδομάδων είναι καταιγιστικές όσο και εξυγιαντικές. Δείχνουν ότι ορισμένοι θύλακες του κράτους (στη Δικαιοσύνη, στην αστυνομία, στις ελεγκτικές αρχές) αντιστέκονται στη σήψη κι επιμένουν να λειτουργούν. Ενα ενθαρρυντικό μήνυμα φτάνει στην κοινωνία, σε μια περίοδο που οι αδύνατοι και οι πολλοί έχουν γονατίσει: οι ισχυροί δεν είναι ακαταδίωκτοι.

Η πολλαπλή ήττα της διαφθοράς (δικαστική, ηθική, πολιτική) είναι μεγάλο στοίχημα της δημοκρατίας στον καιρό της κρίσης. Δεν ήταν η διαφθορά μόνη της που γέννησε την κρίση και μας οδήγησε στη χρεοκοπία, κι ας φενακίζονται οι λαϊκιστές. Είχε όμως καθοριστικό ρόλο. Συνέβαλαν και οι συνειδητές δημοκρατικές επιλογές μέχρι το 2009, που τις αγκάλιασε η κοινωνική πλειοψηφία και σύσσωμο το κομματικό σύστημα: η αναβολή των μεταρρυθμίσεων (ασφαλιστικό, υγεία, φορολογική διοίκηση, …), η αέναη παράταση της αμεριμνησίας σε μια κοινωνία που ζούσε πολύ πάνω από τις παραγωγικές της επιδόσεις. Ηταν βέβαια επίσης οι βαθιές δομικές ατέλειες, τα λάθη και οι παραλείψεις της Ευρωζώνης. Ομως σήμερα πλήθος έντιμων πολιτών ζουν στα όριά τους, δουλεύουν σκληρά, ή ακόμα χειρότερα δεν έχουν δουλειά. Παίζουν με τους κανόνες, πληρώνουν δυσβάστακτους φόρους, και δεν τα βγάζουν πέρα. Ο μόνος τρόπος να μη στραφούν εναντίον του συστήματος είναι το σύστημα να αρχίσει να δουλεύει για λογαριασμό τους. Να αποδίδει αποτελεσματικότητα και να απονέμει δικαιοσύνη.

Η κάθαρση δεν προχωρά πάντοτε σε ευθεία γραμμή. Χωρίς θεσμική πειθαρχία και πολιτικό βάθος μπορεί να εκφυλιστεί σε παραλήρημα συλλήβδην δαιμονοποίησης και υποκριτικής ηθικολογίας. Και η ηθικολογία είναι γλιστερός δρόμος. Οπως ο υπερπατριωτισμός, είναι κι αυτή συχνά καταφύγιο απατεώνων ή ανικάνων. Παράγει δημοφιλείς απλουστεύσεις («όλοι τα παίρνουν», «όλοι ίδιοι είναι») που μετατρέπονται εύκολα σε τσουνάμι λαϊκισμού. Τότε πάνω στα λύματα των σκανδάλων και της διαφθοράς σερφάρουν οι πιο επιδέξιοι δημαγωγοί. Οι μούντζες των αγανακτισμένων, τα «κλέφτες-κλέφτες» εναντίον της Βουλής, μεταφράστηκαν σε ακραίες πολιτικές επιλογές. Μας χάρισαν φαιοχίτωνες τιμωρούς του νεοναζιστικού μορφώματος ή άμυαλα γκρουπούσκουλα αριστερίστικης τρομοκρατίας. Η απαξιωτική ισοπέδωση μας οδηγεί όλους (κόμματα, δημοκρατία, κοινωνία) σε μια τεράστια μηχανή του κιμά.

Για να είναι χρήσιμη η πολιτική καταδίωξη της διαφθοράς πρέπει να παραμένει πεισματικά εντοπισμένη σε ονόματα, στοιχεία και περιεχόμενο. Αλλιώς κινδυνεύει να οδηγήσει σε απολίτικες στάσεις. Να συσκοτίσει τα ευρύτερα διακυβεύματα για τον τόπο, τις πραγματικές πολιτικές επιλογές, τη στάθμιση των συνεπειών τους. Να αναγάγει την πολιτική αντιπαράθεση σε καλλιστεία εφαρμοσμένης ηθικής. Σε αυτό το πεδίο τα κυβερνώντα ή κυβερνήσαντα κόμματα θα έχουν πάντοτε εξ ορισμού χαμηλότερες επιδόσεις από την ακραία ή αιώνια ανεύθυνη αντιπολίτευση. Οχι επειδή απαραίτητα καταχράστηκαν, αλλά επειδή αναπόφευκτα διαχειρίστηκαν – χρήμα, πόρους, εξουσία. Η κυβερνητική εμπειρία συνεπάγεται φθορά – όχι αναγκαστικά διαφθορά. Η χώρα κυβερνήθηκε από ένα κεντρομόλο πολιτικό σύστημα εξουσίας, που έκανε κατά βάση τις σωστές στρατηγικές επιλογές, αλλά ελέγχεται έντονα για τα επιμέρους και την εφαρμογή τους. Θα ήταν λάθος η συγκυρία να ενισχύσει τη δυναμική των πιο ακραίων ή ριζοσπαστικών πολιτικών προτάσεων, καταβυθίζοντας τον ιδεολογικό χώρο του κέντρου, της μετριοπάθειας και του ορθολογισμού.

Η διαφθορά δεν γεννήθηκε στο πουθενά και δεν θέριεψε στο τίποτα. Ανδρώθηκε στην απουσία θεσμικών ελέγχων και αντιβάρων (για να χρησιμοποιήσω τον όρο του Νίκου Αλιβιζάτου). Η διαφθορά εξετράφη στο αξιακό θερμοκήπιο του εύκολου χρήματος, του ανυπόμονου χρηματοκαπιταλισμού των δεκαετιών ’90 και 2000, που συναντήθηκε με τον εγχώριο κομματο-κρατισμό, τα κυκλώματα, τις επιχειρηματικές αυλές. Ο Γκόρντον Γκέκο συνάντησε τον Γκρούεζα και παρήγαγαν κομματικούς μιζαδόρους με οφσόρ.

Η κουλτούρα της ανυπομονησίας και του γρήγορου κέρδους άνθησε σε θεσμικά περιβάλλοντα που αποθαρρύνουν τον μακροπρόθεσμο προγραμματισμό, την ασφάλεια δικαίου, την προβλεψιμότητα. Οταν το κράτος δεν λειτουργεί με ακεραιότητα, συνέχεια και συνέπεια, η οικονομία θα προσελκύει τους επιτήδειους και θα εξοντώνει τους σοβαρούς υπομονετικούς επιχειρηματίες. Ο κρατικός μηχανισμός θα έλκει τους αργόσχολους, που θα πηγαίνουν για τις μεγάλες αρπαχτές, όσο δεν υπάρχουν έλεγχοι, διαδικασίες και πρότυπα. Αυτά αλλάζουν σιγά-σιγά. Την εικόνα ενός νοσηρού παρελθόντος κυρίως παρατηρούμε σήμερα να ξεδιπλώνεται.

Ο κίνδυνος είναι η παγίωση του φαύλου κύκλου της καχυποψίας. Είναι λεπτή η γραμμή ανάμεσα στο «η διαφθορά θα τιμωρείται» και στο «μην παίρνεις καμία αμφιλεγόμενη απόφαση γιατί θα βρεθείς μπλεγμένος». Είναι η απόσταση μεταξύ ενός κράτους στο οποίο όλοι είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους κι ενός άλλου στο οποίο κανείς δεν αναλαμβάνει τις ευθύνες του.

Η κληρονομιά της διαφθοράς είναι πράγματι ο ελέφαντας στο δωμάτιο. Η μεγάλη δημοκρατική πρόκληση είναι να τον βγάλεις χωρίς να μετατρέψεις το δωμάτιο ούτε σε θηριοτροφείο ούτε σε νεκροταφείο.

Δημοσιεύτηκε στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ στις 12.01. 2014. Ο Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.