Ορυκτός Πλούτος: Από την Ελληνική πραγματικότητα στον Αργοναυτικό Μύθο 1400-1300 π.χ.

του Δημήτρη Σπ. Παπαδημητρίου

Γεωλόγου

  Στην Ελλάδα του 2012, που δοκιμάζεται από την παρατεταμένη οικονομική κρίση, έρχονται και παρέρχονται, σενάρια και φημολογίες ότι  η μικρή  αυτή χώρα διαθέτει αξιόλογο ορυκτό πλούτο στο υπέδαφος της, ο οποίος μπορεί να την οδηγήσει  σε τροχιά ανάπτυξης. Πολλά σενάρια επίσης κυκλοφορούν, για το ότι η τωρινή οικονομική κρίση οφείλεται σε ενορχηστρωμένα σχέδια, ξένων συμφερόντων, τα οποία  προσβλέπουν στην αρπαγή του ορυκτού πλούτου της χώρας.

Έπρεπε να φτάσουμε στον πάτο, να πέσουμε τόσο χαμηλά, ώστε να μιλάμε, έστω και με σενάρια, για την διαχείριση και εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου αυτής της χώρας; θα αναρωτιόταν και ο πιο αδαής  με τα μεταλλευτικά δρώμενα αυτού του τόπου.

  Από τη μια, επιστήμονες, ειδικοί και πολιτικοί φωνασκούν  και ανταλλάσουν βαριές εκφράσεις μεταξύ τους on air στα διάφορα ΜΜΕ για την ύπαρξη, την προοπτική της εκμετάλλευσης και την αναμενόμενη κερδοφορία σημαντικών κοιτασμάτων χρυσού, χαλκού, πετρελαίου, φυσικού αερίου και γεωθερμικού δυναμικού, ικανών να βοηθήσουν στην ανάταξη της οικονομίας. Συζητήσεις επί συζητήσεων μεταξύ απλών πολιτών, οι οποίες πολλές φορές ξεπερνούν τα όρια της φαντασίας.  Μικρομεσαίοι επιχειρηματίες λατομικών και μεταλλευτικών έργων, μέσα  στη σημερινή παραζάλη, λοιδορούν με πικρά σχόλια το δύστυχο και ταλαιπωρημένο  ελληνικό κράτος, ανήμποροι να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους, λησμονώντας τα λάθη του παρελθόντος. Σοβαροί εκμεταλλευτές  παρακολουθούν με αγωνία τα σημερινά δρώμενα  και καρδιοχτυπούν για την πορεία των εκμεταλλεύσεών τους και την τύχη που τους επιφυλάσσει το μέλλον. Σημαντικός αριθμός άρθρων σε εφημερίδες και περιοδικά, διατυμπανίζουν ότι αυτή η χώρα μπορεί να αναπτύξει μεταλλευτική παραγωγή και να ξεπεράσει το σκόπελο της ύφεσης και της οικονομικής κρίσης. Εν κατακλείδι, επιχειρήσεις ξένων συμφερόντων προαναγγέλλουν επενδύσεις δισεκατομμυρίων δολαρίων και υπόσχονται να μετατρέψουν τη χώρα σε ένα σύγχρονο Eldorado. Απέναντι σε αυτές τις διαθέσεις, υπάρχουν πολίτες που αντιδρούν, άλλοτε σθεναρά και άλλοτε για το θεαθήναι, ενάντια στη λειτουργία μεγάλων μεταλλευτικών κέντρων, με διαμαρτυρίες ψηφίσματα και διαδηλώσεις. Από την άλλη με εξαγγελίες υπουργών, με  αναγγελίες υφυπουργών, με υπογραφές ζάμπλουτων Αράβων, το ελληνικό κράτος παρουσιάζεται άβουλο, υπνωτισμένο  από την επιτυχή έκβαση του PSI, την αθρόα εισροή των δανεικών euro, και των αλλεπαλλήλων hair-cut σε όλα τα επίπεδα, χαμένο στην πολυδαίδαλη νομοθεσία, εγκλωβισμένο, στα γρανάζια της γραφειοκρατίας και του νωχελικού υπαλληλικού του συστήματος, νωθρό και ανήμπορο να λάβει αποφάσεις και να βρει το βηματισμό του, ώστε να δώσει  στους πολίτες  την ελπίδα ότι η μεταλλευτική βιομηχανία μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο για το δρόμο προς την ανάπτυξη.

Υπάρχει λύση;

  Αντί για απάντηση, προτείνεται στον αναγνώστη  μια αναδρομή στους μυθολογικούς χρόνους και συγκεκριμένα, το ταξίδι της Αργούς και του Ιάσωνα  στην  Αργοναυτική εκστρατεία και ειδικότερα στη σχέση της με την εμπορική διακίνηση των μετάλλων στη Μεσόγειο  η οποία τοποθετείται χρονικά  στην εποχή του χαλκού, περίπου 1400-1300 π.χ.

Ο Αργοναυτικός μύθος. Κατά τη μυθολογική παράδοση, ο Πελίας, ο βασιλιάς της Ιωλκού, ανέθεσε τον ανιψιό του τον Ιάσωνα να του φέρει το Χρυσόμαλλο Δέρας από την Κολχίδα. Εκείνος, με την Αργώ και το πλήρωμά της, έφτασε στην Κολχίδα, πήρε το χρυσόμαλλο Δέρας αλλά δεν επέστρεψε μέσω του Αιγαίου, όπως είχε φτάσει εκεί. Διέπλευσε τον Ίστρο (σημερινό Δούναβη), πέρασε από την  Αδριατική  στους ποταμούς Ηριδανό και Ροδανό, για να διασχίσει το  Τυρρηνικό Πέλαγος, την κεντρική Μεσόγειο και να καταλήξει μέσω του Αιγαίου και μετά από πολλές περιπέτειες, στην Ιωλκό.

  Το Χρυσόμαλλο Δέρας ήταν η προβιά του χρυσού κριαριού που έστειλαν οι θεοί του Ολύμπου να πάρει το Φρίξο  από τον Ορχομενό της Βοιωτίας, την ώρα που ο πατέρας του, ο βασιλιάς Αθάμας ήταν έτοιμος να  θυσιάσει τον ίδιο του το γιο.

  Στην περιοχή της Κολχίδας υπήρχε ο Υάσις ποταμός, του οποίου η κοίτη παρέσυρε κόκκους χρυσού. Η αρχαιότερη μέθοδος για την απόληψή τους ήταν η χρήση πυκνόμαλλων δερμάτων από αιγοπρόβατα, που τοποθετούνταν στην κοίτη του ποταμού. Αυτή η μέθοδος εξελίχθηκε αργότερα στο ρείθρο-φάτνη. Προστέθηκε δηλαδή ένα ξύλινο λούκι επενδυμένο με τα δέρματα των συγκεκριμένων ζώων. Και στις δυο περιπτώσεις ο βαρύς χρυσός, σε ψήγματα ή σκόνη, παρασυρόμενος από το νερό συγκρατιόταν από το πυκνό τρίχωμα. Από την έντονη λάμψη του χρυσού που είχε κατακαθίσει στο δέρμα του ζώου προέκυψε η μυθική περιγραφή του χρυσόμαλλου δέρατος.

  Οι δοκιμασίες του Ιάσωνα. Για να πάρει το χρυσόμαλλο δέρας ο Ιάσωνας έπρεπε να ζέψει τους ταύρους του Ηφαίστου που είχαν πύρινη ανάσα και χάλκινα νύχια. Με αυτούς θα όργωνε ένα χωράφι, ανοίγοντας αυλάκια όπου θα έσπερνε τα δόντια ενός φιδιού. Από αυτά θα φύτρωναν οπλισμένοι γίγαντες τους οποίους θα σκότωνε. Ο Ιάσωνας βρήκε τους ταύρους στο δάσος, μέσα σε ένα σύννεφο καπνού. Οι δύο ταύροι με την πύρινη ανάσα συμβολίζουν τις προϊστορικές καμίνους οι οποίες είναι ζεστές λόγω της καύσης, ενώ η σκωρία που ρέει μοιάζει να διανοίγει αυλάκι. Τα δόντια του φιδιού είναι τα ακροφύσια των φυσερών, που ενδυναμώνουν τη φωτιά και αναδύεται πυκνός καπνός, παρόμοιος με γίγαντα. Όταν καθίσει ο καπνός ο γίγαντας αυτός “σκοτώνεται”, καθώς ο μεταλλουργός καταστρέφει μέρος της καμίνου για να πάρει το μέταλλο από την εστία. Επιπρόσθετη ένδειξη ότι οι ταύροι συμβολίζουν προϊστορικές καμίνους είναι το γεγονός ότι ο Ιάσωνας τους βρήκε στο δάσος. Η τήξη του μεταλλεύματος απαιτούσε καύσιμη ύλη, για την οποία χρησιμοποιείτο πρωτίστως το ξύλο.

  Η διαδρομή της Αργούς. Η συντριπτική πλειοψηφία των σταθμών της Αργούς ήταν μεταλλευτικά ή μεταλλουργικά κέντρα. Εκτός από την Κολχίδα, όπου υπήρχε άφθονος χρυσός και είχε αναπτυχθεί η μεταλλουργία, οι Αργοναύτες σταμάτησαν πρώτα, στη Λήμνο, μετά στη Σαμοθράκη και στην Τροία. Στην Μαύρη θάλασσα η Αργώ πέρασε κοντά από τη χώρα των Χαλύβων, περιοχή με πλούσια κοιτάσματα χαλκού και σιδήρου. Οι Αργοναύτες κατά την επιστροφή τους,  απέφυγαν το Αιγαίο και ακολούθησαν τους θαλάσσιους και ποτάμιους δρόμους της κεντρικής  και της Νότιας Ευρώπης. Πέρασαν από τα μεγάλα μεταλλευτικά και μεταλλουργικά κέντρα του Δούναβη από όπου εξορύσσονταν χαλκός, από την Τρανσυλβανία από όπου υπήρχαν μεγάλα κοιτάσματα χρυσού και από εκεί η Αργώ κατέπλευσε,  στον Ροδανό και τον Ηριδανό, τα ποτάμια νοτίως των Άλπεων, στις όχθες των οποίων ήταν συγκεντρωμένα κοιτάσματα κυρίως χρυσού και χαλκού αλλά και σιδήρου και μολύβδου. Αξιοσημείωτη είναι η στάση των Αργοναυτών στο νησί Αιθαλία. Ενδεικτική της παραγωγής του νησιού είναι η ετυμολογία του ονόματος του από τον όρο αιθάλη, δηλαδή την τέφρα της μεταλλουργικής καμίνου. Όταν οι Αργοναύτες έφτασαν τελικά στο Αιγαίο σταμάτησαν στην Κρήτη και στη Θήρα, επιλογές καθόλου τυχαίες. Η πρώτη συγκέντρωσε πλήθος κέντρων μεταλλουργίας και μεταλλοτεχνίας, ενώ εισήγαγε σημαντικές ποσότητες μετάλλων από τα μεταλλεία του Αιγαίου όπως χαλκό από την Κύθνο και το Λαύριο ή άργυρο από το Λαύριο και τη Σίφνο.

  Από τα παραπάνω δεδομένα συνάγεται το συμπέρασμα ότι οι Αργοναύτες, δηλαδή στην πραγματικότητα οι Μυκηναίοι έμποροι, επιχείρησαν να δημιουργήσουν ένα δίκτυο διακίνησης κυρίως μετάλλων και προϊόντων μεταλλουργίας που εκτεινόταν από τη Μαύρη Θάλασσα ως το Τυρρηνικό πέλαγος.

  Στον Αργοναυτικό μύθο επίσης ανιχνεύονται στοιχεία που παραπέμπουν στη θρησκευτική οργάνωση των μεταλλουργών της Εποχής του Χαλκού. Ο αποτελεσματικότερος τρόπος να υποκινηθεί μια ευρείας κλίμακας εξόρμηση των Μυκηναίων εμπόρων και να μετριαστεί το ρίσκο του εγχειρήματος, ήταν να παρουσιαστεί ως θεία επιταγή ή τουλάχιστον να επικυρωθεί και να προστατευτεί από το θείο.

Τα παραπάνω είναι πιθανόν να έχουν λάβει χώρα τον 14^ο με 13^ο αιώνα π.χ.

Στην Ελλάδα του 21^ου μ.χ. αιώνα ; ; ;