Οι ‘’κατά αλφάβητον’’ προεόρτιοι Ύμνοι των Χριστουγέννων (προσόμοια και κανόνες) και τα αλφαβητικά κάλαντα.

του παπαδάσκαλου Κωνσταντίνου Ι. Κώστα

Ο προεόρτιος εορτασμός της Γέννησης του Χριστού ξεκινά για τα καλά πέντε ημέρες πριν τα Χριστούγεννα. Οι ακολουθίες που ψάλλονται στην Εκκλησία τις ημέρες αυτές καλούν τους πιστούς να προετοιμαστούν για τη μεγάλη γιορτή των Γενεθλίων του Χριστού.

Ο χαρακτήρας των ύμνων είναι ιδιαίτερα προτρεπτικός: ‘’Προεορτάσωμεν λαοί Χριστού τα γενέθλια και επάραντες τον νουν, επί την

Βηθλεέμ αναχθώμεν τη διανοία..’’. (Στιχηρό Προσόμοιο. Εσπερινός 20^ης Δεκ.).

Ολόκληρη η κτίση ετοιμάζεται να γιορτάσει τη ‘’χειμωνιάτικη πασχαλιά’’. Οι προεόρτιοι ύμνοι των ακολουθιών, με τη μελωδική ποικιλία τους και τα υψηλά θεολογικά νοήματα που διατυπώνονται με απαράμιλλο ποιητικό τρόπο, δίνουν τον τόνο της ιερής πανήγυρης.

Ανάμεσα στους προεόρτιους αυτούς ύμνους ξεχωρίζουν τα Στιχηρά Προσόμοια και οι Κανόνες ‘’κατά αλφάβητον’’. 

Το ποιητικό αυτό είδος προβλέπει ώστε τα πρώτα γράμματα του κάθε τροπαρίου να συναποτελούν μια φράση, μια ένδειξη ή ένα όνομα. ‘Ήταν για τους υμνογράφους ένας τρόπος να διοχετεύουν αποσκεπασμένο το όνομά τους ή την καταγωγή τους.

Τα δείγματα δεν είναι πολλά. Η ταπεινοφροσύνη των ι. Υμνογράφων δεν επέτρεπε την αυτοπροβολή τους. Είχαν τη συνείδηση ότι υπηρετούν τη λειτουργική τέχνη της Εκκλησίας.  Έτσι, η ακροστιχίδα πολλών κανόνων αναφέρεται στο θέμα της εορτής και όχι στον ποιητή του είδους. Ας σημειωθεί ότι η ακροστιχίδα ποικίλει ανάλογα με την επιθυμητή έκταση.

Στην περίπτωση, όμως, των ‘’κατά αλφάβητον’’ Κανόνων και Προσομοίων, τα 24 γράμματα της αλφαβήτου, από το Α ως το Ω, καθορίζουν ακριβώς την έκταση των υμνολογημάτων.

ΠΡΟΕΟΡΤΙΑ ΣΤΙΧΗΡΑ ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ ΚΑΤΑ ΑΛΦΑΒΗΤΟΝ

Στον Όρθρο της 20ης Δεκεμβρίου συναντούμε Στιχηρά Προσόμοια κατά αλφάβητον ‘’Ποίημα Ρωμανού του Μελωδού’’. Ψάλλονται στους Αίνους τμηματικά μέχρι την 23η Δεκεμβρίου. Αναλυτικά: 20 Δεκεμβρίου, τα τροπάρια Α-Ζ. 21 Δεκ. Η-Μ. 22 Δεκ. Ν-Σ και 23 Δεκ. Τ-Ω. Πρόκειται για την ίδια ακριβώς διαίρεση βάσει της οποίας ψάλλεται ο Ακάθιστος Ύμνος τις 4 πρώτες Παρασκευές της Μεγάλης Σαρακοστής.

Τα περίφημα προεόρτια Στιχηρά των Χριστουγέννων ‘’Αι αγγελικαί προπορεύεσθε Δυνάμεις…’’, όπως παρατηρεί ο καθηγητής Ν. Τωμαδάκης, ‘’είναι ουσιαστικώς α’ οίκος ύμνου, έχοντος ακροστιχίδα "Αίνος ταπεινού Ρωμανού εις τα γενέθλια", του οποίου εξέπεσεν το προοίμιον’’.  Είναι αξιοσημείωτο ότι το προοίμιο του Κοντακίου του Ρωμανού στα Χριστούγεννα, το δημοφιλές ‘’Η Παρθένος σήμερον’’ ψάλλεται μέχρι σήμερα, καθιστώντας τον Ρωμανό διαχρονικό ποιητή.

Σύμφωνα με τον Οδυσσέα Ελύτη ο Ρωμανός αναδεικνύεται ως ‘’ο πλησιέστερος και προς τους αρχαίους και προς τους σύγχρονους ποιητές μας. Ένας κρίκος ανοξείδωτος ανάμεσα σε δύο μεγάλες περιόδους ενός και του ίδιου πολιτισμού’’.

ΠΡΟΕΟΡΤΙΟΣ ΚΑΝΟΝΑΣ ΚΑΤΑ ΑΛΦΑΒΗΤΟΝ

Στον Όρθρο της 21ης Δεκεμβρίου ο προεόρτιος Κανόνας ‘’κατά αλφάβητον’’ είναι ποίημα του μεγάλου υμνογράφου Ιωσήφ (840-883) που καταγόταν από την Κάτω Ιταλία. Ο Κανόνας είναι πλήρης (9 Ωδές, στην πραγματικότητα 8). Κάθε Ωδή περιλαμβάνει τρία τροπάρια, άρα 24 τροπάρια, όσα και τα γράμματα της αλφαβήτου. Η σύνθεση διακρίνεται για τον χρωματικό πλούτο, τον προσωπικό αλλά και δοξαστικό τόνο. Χαρακτηριστικές είναι οι πανηγυρικές προτροπές των δύο προτελευταίων τροπαρίων: ‘’Χορεύσωμεν άπαντες πιστοί, σκιρτήσωμεν, και συμφώνως αλαλάξωμεν’’ και ‘’Ψαλτήριον άγιε Δαυίδ ανάλαβε, και κιθάραν και μελώδησον’’ (Προεόρτιος Κανών, Ωδή θ’, Όρθρος 21^ης Δεκ.).

Στον Όρθρο της 23ης Δεκεμβρίου υπάρχει ένας ακόμη προεόρτιος Κανόνας ‘’κατά αλφάβητον’’, ποίημα και αυτός του Ιωσήφ, με την ίδια ακριβώς μορφή όπως ο αντίστοιχος της 21ης Δεκεμβρίου. Ενώ αυτοί οι δύο κανόνες είναι τονισμένοι σε διαφορετικούς ήχους – της 21ης Δεκ. σε ήχο δ’ και της 23ης σε ήχο β’ – μερικά τροπάρια έχουν το ίδιο περιεχόμενο και ο Ιωσήφ χρησιμοποιεί τις ίδιες λέξεις με άλλη διάταξη. Παράδειγμα και πάλι τα δύο προτελευταία τροπάρια, όπου η ομοιότητα είναι ολοφάνερη με τα παραπάνω. ‘’Χορεύσωμεν πιστοί, και σκιρτήσωμεν τω πνεύματι’’ και ‘’Ψαλτήριον τερπνόν, ανάλαβε Προφήτα Δαυίδ και λέγε’’ (Προεόρτιος Κανών, Ωδή η’, Όρθρος 23^ης Δεκ.).  

Την παραμονή των Χριστουγέννων, 24 Δεκεμβρίου, συναντούμε στις ακολουθίες της ημέρας δύο προεόρτιους Κανόνες ‘’κατά αλφάβητον’’, έναν στην ακολουθία του Αποδείπνου και έναν στην ακολουθία του Όρθρου. Ο Κανόνας του Αποδείπνου είναι μελοποιημένος κατά το πρότυπο του περίφημου Κανόνα του Μ. Σαββάτου ‘’Κύματι θαλάσσης’’ (ήχος πλ. β’).

Το νόημα των τροπαρίων αυτών αναδεικνύει τη Γέννηση του Θεανθρώπου ως το Πάσχα του χειμώνα.

Ο αείμνηστος καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης παρατηρεί τα εξής καίρια για τη δομή των προεορτίων ακολουθιών των Χριστουγέννων: "Τις ημέρες αυτές ψάλλονται κατά τα απόδειπνα και τα προεόρτια τριώδια και οι κανόνες, ποιήματα Συμεών του Μεταφραστού, που εξαρτώνται και κατά την ακροστιχίδα και κατά το περιεχόμενο από τα αντίστοιχα τριώδια της Μεγάλης Εβδομάδος. Η προ των Χριστουγέννων εβδομάς παίρνει έτσι τον χαρακτήρα και πλέκεται κατά την μίμησιν, της προ του Πάσχα Μεγάλης Εβδομάδος. Η μίμησις κορυφούται την παραμονή των Χριστουγέννων με την ακολουθία των μεγάλων ωρών και του εσπερινού, που έχουν ποιηθή κατά το πρότυπο των μεγάλων ωρών της Μεγάλης Παρασκευής και του μεγάλου εσπερινού του Πάσχα".

                

Ο Κανόνας του Όρθρου της 24ης Δεκεμβρίου σε ήχο β’ είναι πάλι ποίημα του υμνογράφου Ιωσήφ του Ιταλιώτου. Περιλαμβάνει 26 τροπάρια, δηλ. δύο παραπάνω από τα γράμματα της αλφαβήτου. Μετά το γράμμα Ω, ακολουθούν δύο τροπάρια με αρχικά γράμματα Ι (‘’Ιδού εις τα ίδια’’) και Ω (‘’Ω, τέκνον γλυκύτατον’’), που υποδηλώνουν το όνομα του υμνογράφου Ιωσήφ. Ο κανόνας διαποτίζεται από το στοιχείο της μεσσιανικής προσδοκίας: ‘’Γεννηθήναι έρχεται Χριστός’’ (Ωδή α’), ‘’Εγγίζει ήκει νυν ο Κύριος, προσδοκία Εθνών, και σωτηρία κόσμου’’ (Ωδή δ’), ‘’Ξενοτρόπως Χριστός εις τα ίδια έρχεται’’ (Ωδή στ’, Έτερος), ‘’Ιδού εις τα ίδια, εν αλλοτρίω έρχεται ο Πανάγιος λόγος’’ (Ωδή θ’, Έτερος).

ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ – ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

Τα αλφαβητάρια τα συναντούμε και στην μεταβυζαντινή ποίηση. Ο Μιχαήλ Περάνθης παρατηρεί: ‘’Κατά κανόνα αποτελούν ένα στιχουργικό παίγνιο για την ενασχόληση ερασιτεχνών. Καλλιεργήθηκαν ωστόσο ευρύτατα και πριν απ’ την Άλωση και μετά τον ιε’ αιώνα. Αφθονούν επίσης στην εκκλησιαστική ποίηση και γνώρισαν γενικά τέτοια διάδοση, ώστε επηρέασαν ακόμη και το δημοτικό μας τραγούδι’’.

Η συγκεκριμένη παρατήρηση επιβεβαιώνεται από πολλά παραδείγματα. Ενδεικτικά σημειώνουμε τα ποντιακά κάλαντα των Χριστουγέννων. Το Αλφαβητάρι Κοτυώρων Πόντου είναι τα γνωστά πλέον – και ως ‘’Βυζαντινά’’ - κάλαντα  ‘’Άναρχος Θεός’’. Το γλωσσικό και το μουσικό ιδίωμά τους παραπέμπουν στην ιερή υμνογραφία της Εκκλησίας. Αρκετά αλφαβητικά κάλαντα έχουν διασωθεί σε διάφορα χειρόγραφα από το 1518 ως το 1792.

Το ‘’Άναρχος Θεός’’ σε μια ολοκληρωμένη καταγραφή της μελωδίας ανακαλύφθηκε από τον Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή στον Ζακυνθινό κώδικα της συλλογής Γριτσάνη αρ. 8 τού 1698 και δημοσιεύτηκε από τον ίδιο στο περίφημο έργο του "Χειρόγραφα Εκκλησιαστικής Μουσικής 1453-1820" (σ. 150-51). Εκεί ο Χατζηγιακουμής προβαίνει και σε πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις σχετικά με το συγκεκριμένο μέλος, αλλά και γενικότερα με την αλφαβητική παράδοση, που από την εκκλησιαστική ποίηση, πέρασε και επηρέασε ακόμη το δημοτικό τραγούδι.

Ο γνωστός μουσικολόγος Μάρκος Δραγούμης γι' αυτήν ακριβώς την εκδοχή των καλάντων "Άναρχος Θεός", έγραψε ένα άρθρο με τίτλο "Μια άγνωστη μελωδία για το Άναρχος Θεός σε Αγιορειτικό Ειρμολόγιο του 1698", όπου περιλαμβάνεται και η μεταγραφή της στο πεντάγραμμο.

‘’Αι Αγγελικαί, προπορεύεσθε Δυνάμεις, οι εν Βηθλεέμ ετοιμάσατε την Φάτνην, ο Λόγος γαρ γεννάται, η σοφία προέρχεται, δέχου ασπασμόν η Εκκλησία, εις την χαράν της Θεοτόκου, λαοί είπωμεν. Ευλογημένος ο ελθών, Θεός ημών δόξα σοι’’.

‘’Άναρχος Θεός καταβέβηκεν και εν τη Παρθένω κατώκησεν // ερουρέμ, ερουρέμ, ερουρέμ, ερουρέμ. Χαίρε Άχραντε’’.

π. Κωνσταντίνος Ι. Κώστας,

παπαδάσκαλος, 20-12-2019