ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΟ ΤΡΙΩΔΙΟ - ΤΑΥΤΟΣΗΜΟΙ ΤΥΠΟΙ

ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΟ ΤΡΙΩΔΙΟ - ΤΑΥΤΟΣΗΜΟΙ ΤΥΠΟΙ

του παπαδάσκαλου Κωνσταντίνου Ι. Κώστα

Εφημερίου Ι. Ναού Αγίου Διονυσίου εν Ολύμπω Βελβεντού

Σεβασμιώτατε Μητροπολίτα Σερβίων και Κοζάνης κ. Παύλε, σεβαστοί πατέρες, αγαπητοί αδελφοί.

Το λειτουργικό θέμα με το οποίο αρχίζει το Τριώδιο, με την παραβολή του Τελώνη και του Φαρισαίου, όπου ο Τελώνης έχοντας βαθιά συναίσθηση της αμαρτωλότητάς του, είναι αυτός τελικά που γίνεται αποδεκτός από το Χριστό και όχι ο θρησκευόμενος και αυτοπροβαλλόμενος Φαρισαίος, που δεν γίνεται αποδεκτός για την υψηλοφροσύνη-αλαζονεία του,  βρίσκεται σε απόλυτη συνάφεια με το θέμα της  Κυριακής Ε’ των Νηστειών, με την  οποία και λήγει η Σαρακοστή, η δεύτερη περίοδος του Τριωδίου, με την προβολή από την Εκκλησία μιας γυναίκας πόρνης στη διαδικασία της μετάνοιας, της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας, που κινήθηκε μέσα στην πορνεία, στηλιτεύτηκε από τα χρηστά ήθη της εποχής της και που ωστόσο δεν απορρίφτηκε από το Χριστό όταν εκείνη με τον τρόπο της προσωπικής της μετάνοιας, με την εσωτερική διαλεκτική διαδικασία της αλλαγής (με τη ‘’διαλογική αμοιβαιότητα’’) και με την επανατοποθέτηση ολόκληρης της ψυχοσωματικής της ύπαρξης με ορθό τρόπο απέναντι στο Θεό, θέλησε να τον προσεγγίσει. Και που η προσέγγιση αυτή τελικά έγινε αποδεκτή από το Θεό και κατορθωτή από την πλευρά του ανθρώπου, όσο κι αν αυτό ενοχλεί την εκδικητικότητα μιας ηθικής με τη στενότητα της αντίληψης του πρεσβύτερου υιού της παραβολής του ασώτου.

Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε την ίδια δυσκολία. Τη δυσκολία να δούμε σωστά, γιατί εμείς βλέπουμε με τα δικά μας μάτια, όχι με τα μάτια του Χριστού, και κρίνουμε με τη δική μας κρίση, με το δικό μας σκοτισμένο νου, τους συνανθρώπους-αδελφούς μας, όχι με το νου του Χριστού. Η δυσκολία είναι στη διάκριση, ανάμεσα στη δική μας κρίση, που είναι επιφανειακή, σκληρή και ιδιοτελής, κρίση ‘’κατ’ όψιν’’ και στην κρίση του Θεού, που διαφέρει από τη δική μας γιατί είναι κρίση ‘’δίκαιη’’, δε στέκεται στην επιφάνεια, δε δουλεύει στη σκοπιμότητα, δεν εξυπηρετεί ίντριγκες και συμφέροντα, δε φοβάται το ηθικό και οποιοδήποτε άλλο κόστος, βλέπει στον έσω άνθρωπο τον άνθρωπο, την ανεκτίμητη αξία του, την αμαυρωθείσα από την αμαρτία εικόνα Του και η κρίση Του γίνεται στοργή, καλοσύνη, φροντίδα, χάδι, φιλανθρωπία, έλεος, πέρα από κάθε φυλετική, κοινωνική, μορφωτική, εθνική και τοπική τροφοδοτούμενη προκατάληψη, διάκριση και κατηγορία.

Με την έναρξη του Τριωδίου έχουμε μια από τις πολλές παραβολές- διδαχές του Χριστού, που ξενίζει-ενοχλεί με την αυθεντικότητά της τον εγκλωβισμένο στην ηθική του αυτάρκεια άνθρωπο και προς το τέλος περίπου αυτής της διαδρομής (γιατί το Τριώδιο είναι μια διαδρομή, μια πορεία για τη δυνατότητα συνάντησης με τον αναστημένο Χριστό μέσα από την εισαγωγική περίοδο των τριών πρώτων εβδομάδων, τη Σαρακοστή, την παρεμβολή του Σαββάτου της έγερσης του Λαζάρου και της Κυριακής των Βαΐων και στη συνέχεια του εκουσίου Πάθους του Κυρίου κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα) έχουμε το απτό παράδειγμα στο πρόσωπο της οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας, μέσα από την επίπονη και παλινδρομική διαδικασία της ‘’μετάνοιας’’ (πτώση-ανόρθωση), για τη δυνατότητα εφαρμογής αυτής της διδαχής του Χριστού, σε τέτοιο επίπεδο ταυτότητας, ώστε να προβάλλεται αυτή από την Εκκλησία και το λειτουργικό της λόγο στο τέρμα αυτής της πορείας, ως οδοδείχτης για ανάληψη προσωπικής επιλογής και θάρρους από το καθένα ανθρώπινο πρόσωπο, που ενώ μπορεί να είναι στιγματισμένο και συκοφαντημένο, ωστόσο μπορεί, επειδή πάντα υπάρχει απόθεμα ελευθερίας στο βάθος της ύπαρξης, (‘’η συνείδησις της προς τα κρείττονα επιστροφήν ενειργάσατο’’, Στιχηρό εσπερινού, Κυριακής Ε’ Νηστειών) να το θέσει σε ενέργεια ανάδειξής του και συνάντησης με το Χριστό, με εμβέλεια λόγου οικουμενικότητας, που έτσι λαμβάνεται στα σοβαρά υπ’ όψιν: ‘’δεύτε πατριαί των εθνών, τούτον προσκυνήσωμεν’’ (Στιχηρό Εσπ. Σαββ. ήχος πλ.α΄).     

Η μνήμη της οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας στο τέλος της Σαρακοστής, σηματοδοτεί την πορεία του ανθρώπου, που τη σκηνοθετεί ο ίδιος με προσωπική ευθύνη και συγκεφαλαιώνει όλους τους πνευματικούς σταθμούς αυτής της διαδρομής - πορείας, που είναι οι παρεμβαλλόμενες ως εισαγωγικές Κυριακές στη Σαρακοστή, του Ασώτου, της Απόκρεω και της Τυρινής. Και ακολουθούν:

Η Κυριακή της Ορθοδοξίας με την αναστήλωση των εικόνων και του ανθρώπινου προσώπου με ενδιαφέρουσα ανθρωπολογία. Η λιτάνευση των εικόνων με τη συμμετοχή παιδιών προσδίδει στη γιορτή το νόημα του εγκεντρισμού των νέων στο οικουμενικό σταυροαναστάσιμο άνοιγμα της Ορθοδοξίας στα πέρατα της κτίσης όλης. Σηματοδοτείται η έξοδος της Ορθοδοξίας από τη φθίνουσα ‘’εαυτούς και αλλήλους’’ εσωστρέφειά της, στην εν αληθεία και εν ελευθερία και με ανυπόκριτη αγάπη κίνησή της για τη συνάντηση του ‘’άλλου’’ με την ετερότητά του για τη δημιουργία σχέσης και κοινωνίας γιατί είναι ζωντανή εικόνα του Τριαδικού Θεού, που είναι ελευθερία και κοινωνία προσώπων. Αναστηλώνεται το αρχέτυπο της εικόνας στον άνθρωπο, αναδεικνύεται η ανθρωπιά, που καθώς ελευθερώνεται από το άτομο, προσφέρεται, με την έξοδό της από αυτό, στον ‘’άλλον’’ ως κοινωνία. Όχι ως ‘’κοινωνία’’ αυτάρεσκα κλειστή στον ναρκισσευόμενο εαυτό της με εμμονές πάθους στην αλαζονεία μιας ακοινώνητης μοναδικότητας, αλλά ως κοινωνία ανοιχτή, αγαπώσα και αγαπωμένη, με μεταδοτικούς ωστόσο και προσληπτικούς πολιτισμικούς όρους και αξίες.

Η Κυριακή Β’ των Νηστειών με τη λειτουργική μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά εξηγεί πώς ‘’ο απρόσιτος τη ουσία, προσιτός μοι γίνεται’’ (Τετάρτη, Δ’ εβδ. Νηστ. Εσπερινός) με τη θεολογία του ακτίστου φωτός, ως δυνατότητα πλήρους, όχι κατ’ ουσίαν, αλλά κατά χάριν ένωσης του κτιστού ανθρώπου με τον άκτιστο Τριαδικό Θεό, όπου έχουμε απόλυτη ταυτότητα και απόλυτη ετερότητα (δεν έχουμε απορρόφηση και εξαφάνιση του ανθρώπου μέσα στο Θεό), και τη φιλοκαλία, που συνιστά τη συνευθύνη, τη μετριοφροσύνη, τη διαλογικότητα, την ταπείνωση, την αλληλοπεριχώρηση, ως απάντηση στο κλειστό υποκείμενο της δυτικής μεταφυσικής, ωσάν ο άνθρωπος να είναι οικονομική μονάδα ή άθροισμα πραγμάτων.

Η Σταυροπροσκύνηση (Κυριακή Γ’ των Νηστειών) με την άντληση ελπίδας και σωτηρίας για το ανθρώπινο γένος από τη σταυρική θυσία του Κυρίου με την παράλληλη σταυρική στάση του ανθρώπου απέναντι στην εγωκεντρικότητα και στον αυτοκαταστροφικό ναρκισσισμό (αυτείδωλον εγενόμην’’ (Μέγας Κανών), με το σταυρο-αναστάσιμο αγαπητικό άνοιγμα στην καθεμιά ύπαρξη και σε όλη την κτίση, υπογραμμίζει αυτό, που έχει λεχθεί, ότι ‘’αυτός που δεν είναι πρόθυμος να πάει στον Ουρανό από το δρόμο του Γολγοθά, δεν μπορεί να πάει από πουθενά’’.

Ο άγιος Ιωάννης ο Σιναΐτης, ο συγγραφέας της Κλίμακας (Δ΄ Κυριακή των Νηστειών) που μας θυμίζει τη Θεοτόκο Μαρία, που έγινε η κλίμακα η επουράνιος ‘’δι ης κατέβη ο Θεός’’ και που παράλληλα γίνεται η μοναδική γέφυρα ‘’η μετάγουσα τους εκ γης προς ουρανόν’’, καταργεί τη διαίρεση αφού ως Θεοτόκος αναλαμβάνει το Λόγο και πραγματοποιεί την ενότητα στην ομοουσιότητα του ανθρώπινου γένους.

Ώσπου φτάνουμε στη διαπίστωση με τον πιο απτό και βέβαιο τρόπο για τη δυνατότητα όδευσης από τον καθένα άνθρωπο αυτής της ενωτικής πορείας, αυτής της ανέλιξης, με τη διαλογική αμοιβαιότητα, στο οσιακό πρόσωπο της Αγίας Μαρίας της Αιγυπτίας (Κυριακή Ε’ των Νηστειών), λίγες μέρες προτού μπούμε στα ενδότερα του ‘’διά την ημετέραν σωτηρίαν’’ Πάθους και σταυρικού Θανάτου του Κυρίου.

Όλα αυτά έρχονται με τον πιο σοφό και σαφή τρόπο να καταλήξουν στην αγία Μαρία την Αιγυπτία, που παρ’ όλη την εξαχρείωση που υπέστη το πρόσωπό της, ωστόσο διακρίνει στο βάθος, το πρωταρχικό κύτταρο, την ουσία του προσώπου, που είναι η ελευθερία του και αυτό το κύτταρο καταφέρνει να το επανα-ενεργοποιήσει. Μέσα από αυτή τη διαδικασία βρίσκει το αρχέτυπο κάλλος στο Χριστό και στην κοινωνία με Αυτόν. Και αναπνέει στην ελευθερία. Γιατί ο άνθρωπος είναι κατ’ εικόνα του Θεού ελεύθερος. Η ελευθερία είναι το χαρακτηριστικό που τον διακρίνει από τις μηχανές, από τα ζώα κι από τις πέτρες, δηλαδή η αυτοδιάθεση, ότι ο άνθρωπος δεν αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, όπως το κομπιούτερ (αν και το κομπιούτερ έχει μια συνείδηση εαυτού σε ένα επίπεδο σήμερα και το ζώο έχει μια συνείδηση του εαυτού του) αλλά ότι ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του μόνο μέσα στην ελευθερία. Είναι ένα ον που ερμηνεύει το παρελθόν και σκηνοθετεί το μέλλον, προβάλλεται στο μέλλον. Ο άνθρωπος είναι στην ουσία του ελευθερία. Και ο Θεός είναι στην ουσία του ελευθερία. Η ελευθερία του ανθρώπου δεν αίρεται (σχεδόν) ποτέ. Όχι ακριβώς ότι δεν αίρεται. Αίρεται όταν την παραδώσει ο ίδιος. 

Η τραγικότητα του ανθρώπου, που ερευνά το βάθος της ύπαρξής του αγωνιώντας για την πρωτόκτιστη ελευθερία του, και που συναντά εκεί τα σωρευμένα πάθη-αγκυλώσεις, που εμποδίζουν την ανάδειξή της και τον οδηγούν σε συνεχόμενες πτώσεις, φαίνεται στους ύμνους: ‘’Στένω, εκ βαθέων της ψυχής, όταν εννοήσω μου Κόρη, τα πλημμελήματα. Τύπτω δε το στήθος μου, κράζων το, Ήμαρτον, και προσπίπτω σοι Δέσποινα, ζητών μεταγνώναι. Πάλιν δε ηλίθιος ων περιπείρομαι, Οίμοι, τη κακή συνηθεία! ταύτης ουν με λύτρωσαι τάχει, και προς σωτηρίαν καθοδήγησον’’. (Εσπερ., 1 Απρ., Μαρίας της Αιγυπτίας) (περιπείρομαι, του ρ. πείρω=διατρυπώ. Πάλι όμως, επειδή είμαι ανόητος, διαπερνιέμαι (με διαπερνά, δηλ. καταβάλλομαι) από την κακή συνήθεια). ‘’Όσω μέγας ει, τοσούτον ταπείνου σεαυτόν, και έναντι Κυρίου του Θεού σου ευρήσεις χάριν’’ (Παροιμ. το Ανάγνωσμα, Τετάρτ. Ε’ εβδ. Εσπέρας). Όσο μεγάλος είσαι, τόσο να ταπεινώνεσαι και θα βρεις χάρη απ’ τον Κύριο το Θεό σου. Εντοπίζω στα παραπάνω τον άξονα της λειτουργικής σκέψης, που μπορεί να τροφοδοτήσει ένα θεολογικό στοχασμό για την ανάπτυξη μιας ανθρωπολογίας, παιδαγωγικής διαδικασίας, πολιτισμού κοινωνικού, στον αντίποδα αυτού της υψηλοφροσύνης, της υπερηφάνειας, της οίησης και της συλλογικής, αλαζονικής και ακοινώνητης έπαρσης, που θεωρεί τον άλλον ως ‘’απειλή’’ και τη σχέση μαζί του ως ‘’τιμωρία’’.  

Ο κίνδυνος, Σεβασμιώτατε, σεβαστοί πατέρες, αγαπητοί αδελφοί, της αλαζονείας από την κρυφή έπαρση, την ετεροκατηγορία, τη μετακύληση των ευθυνών στους άλλους είναι ο εχθρός που δύσκολα εντοπίζεται, που δε φαίνεται, που προσποιείται, που κολυμπάει μέσα στη βαττολογία και την περιαυτολογία, με παντελή την απουσία αυτοέλεγχου, αυτοκριτικής και αυτομεμψίας. Αυτός ο κίνδυνος καραδοκεί έξω από την πόρτα του αφύλαχτου εαυτού. Αυτός είναι ίσως ένας λόγος, που στη διάρκεια αυτής της πορείας προς τη συνάντηση με τον αναστημένο Κύριο, η Εκκλησία τον επισημαίνει διαρκώς με την προσευχή του Αγίου Εφραίμ του Σύρου:

‘’Κύριε και Δέσποτα της ζωής μου, πνεύμα αργίας, περιεργίας, φιλαρχίας και αργολογίας μη μοι δως. Πνεύμα δε ταπεινοφροσύνης, υπομονής και αγάπης χάρισαί μοι τω σω δούλω. Ναι, Κύριε, Βασιλεύ, δώρησαί μοι του οράν τα εμά πταίσματα και μη κατακρίνειν τον αδελφόν μου’’.

Λόγος κρίσης για τη χαμένη αυτοσυνειδησία μας; Μάλλον. Που έχει ισχύ για τον καθένα, τότε και τώρα. Και που ωστόσο (πρέπει να) είναι το πνευματικό οδόσημο, όχι μόνο για τους ανωνύμους, κυρίως για τις παντός είδους ηγεσίες, που οφείλουν να διαμορφώνονται από αυτόν τον λόγο, ώστε με την πολιτεία τους, τον ακέραιο βίο, να διαμορφώνουν στάση και τρόπο ζωής και στο λαό, που επιθυμεί να βλέπει στις ηγεσίες του το καλό παράδειγμα της εντιμότητας και της διακονίας τους στον άνθρωπο και στο λαό, που εξ άλλου, γι’ αυτούς υπάρχουν.

Καθώς τα λέω αυτά, ακούω τη φωνή του Ποιητή του Μεγάλου Κανόνα να γίνεται φωνή για δριμύτατο αυτοέλεγχο: ‘’Υψήγορος νυν υπάρχω, θρασύς δε και την καρδίαν…’’, καθώς διαπιστώνω ότι ‘’την ουσίαν της ψυχής, καταναλώσας τη αμαρτία, έρημος ειμί αρετών…’’ (Μέγας Κανών, Πέμπτη της Α’ εβδομ. εις το Απόδειπνον). Πώς, λοιπόν, κρίνω και αποφαίνομαι;

Η ανάθεση αυτής της ομιλίας από τον Επίσκοπό μου και Μητροπολίτη μου σε μένα (που δεν είμαι θεολόγος) είναι τιμή. Γι’ αυτό, σας ευχαριστώ. Και μακάρι να έγινα ελάχιστα άξιος αυτής της τιμής.

Η σύμπτωση να ομιλώ από τούτο το βήμα του αγίου Νικάνορα της πόλης της Κοζάνης, για μένα που έρχομαι από τον Ιερό Ναό του Αγίου Διονυσίου εν Ολύμπω Βελβεντού (δύο αγίων πνευματικών απογόνων του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, που συνεργάστηκαν, αλληλοεκτιμήθηκαν και επηρέασαν με τη σοφία, την αγία βιοτή και την κοινοκτημοσύνη των κοινόβιων Μονών τους, τους παραποτάμιους πληθυσμούς του Αλιάκμονα από τη Βέροια μέχρι τη Ζάβορδα, και όχι μόνο, στις αρχές του 16^ου αιώνα) είναι τιμητική και συγκινητική. Σας ευχαριστώ, το λοιπόν, και γι’ αυτό. Την ευχή σας να έχομε, Σεβασμιώτατε, για καλό υπόλοιπο του Τριωδίου, δηλαδή εν μετανοία, για να έχομε την ελπίδα στην καλή Ανάσταση.     

π. Κωνσταντίνος Ι. Κώστας, παπαδάσκαλος

Εφημέριος Ιερού Ναού Αγίου Διονυσίου εν Ολύμπω Βελβεντού

Η ομιλία εκφωνήθηκε στον Ιερό Ναό Αγίου Νικάνορος Κοζάνης

στον Αρχιερατικό Κατανυκτικό της Ε’ Κυριακής των Νηστειών.

21-4-2013