Ομιλία Ευάγγελου Βενιζέλου στην τιμητική εκδήλωση στη μνήμη του Δημήτρη Τσάτσου* στη Μονή Ευαγγελίστριας Σκιάθου

Πανοσιολογιότατε, σας ευχαριστούμε πολύ  που μας φιλοξενείτε στον περίβολο της μονής σας που τόσο αγάπησε ο Δημήτρης και  που τόσο αγαπάμε και εμείς. Έχουμε περάσει πολλά δειλινά εδώ, μαζί με το Δημήτρη και έχουμε  ψάλει στο καθολικό του ναού πολλές φορές, κυρίως τη μεγάλη εβδομάδα. Σας ευχαριστούμε λοιπόν γιατί μας προσφέρετε αυτό το περιβάλλον, θρησκευτικό και πολιτιστικό ταυτόχρονα. Και χάρηκα προσωπικά ιδιαίτερα βλέποντας αναστηλωμένη,  ανακαινισμένη, ζωντανή, τη μονή αυτή με τη δική σας ηγουμενία.

Αλεξία και Αφροδίτη, που εκπροσωπείτε τη στενή οικογένεια του Δημήτρη, μαζί με όλους τους φυσικούς του συγγενείς, ξέρω πόσο συγκινημένες είστε αλλά και πόσο περήφανες. Και εμείς, όλοι οι φίλοι του Δημήτρη μαζί σας, είμαστε συγκινημένοι και περήφανοι για αυτόν, γιατί τίμησε την επιστήμη του, την πατρίδα του και την ευρωπαϊκή ιδέα.

Αγαπητέ Μάρτιν, κύριε Πρόεδρε του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και αγαπητέ μου Βασίλη Σκουρή, Πρόεδρε του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι πραγματικά μεγάλη τιμή για τη χώρα μας, μεγάλη τιμή για το νησί της Σκιάθου και φυσικά μεγάλη τιμή για το φίλο μας, το Δημήτρη Τσάτσο, που οι επικεφαλής δύο κορυφαίων θεσμικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης βρίσκονται σήμερα εδώ για να τιμήσουν τη μνήμη του Δημήτρη. Και βρίσκονται εδώ ως Πρόεδροι σημαντικών οργάνων που είναι πυλώνες του θεσμικού οικοδομήματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και ως φίλοι του προσωπικοί. Είναι σήμερα εδώ ευρωβουλευτές μας, νυν και πρώην, βουλευτές του εθνικού κοινοβουλίου, μέλη της Κυβέρνησης, στελέχη της τοπικής αυτοδιοίκησης, μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας, εκπρόσωποι του διπλωματικού σώματος. Θα μπορούσαν να είναι και πάρα –πάρα  πολλοί άλλοι, γιατί το εύρος της αποδοχής και της απήχησης του Δημήτρη ήταν εντυπωσιακά μεγάλο και πανευρωπαϊκό. Αναφέρθηκε ο Μάρτιν Σουλτς, με τη γλαφυρότητα που τον διακρίνει, στον πυρήνα του θέματος.

Ο Δημήτρης ήταν ένα μεγάλος Έλληνας και ένας μεγάλος Ευρωπαίος. Και είναι μεγάλο ατύχημα πραγματικά, μεγάλο ατύχημα για τη χώρα, το γεγονός ότι έπεσε σε κώμα και στη συνέχεια πέθανε λίγο πριν η πατρίδα μας εισέλθει στο τελικό κρίσιμο στάδιο της διαπραγμάτευσης για την αντιμετώπιση της τεράστιας οικονομικής κρίσης. Ακριβέστερα  δημοσιονομικής κρίσης στην οποία είχε περιέλθει, λίγο πριν συναφθεί και εγκριθεί  το πρώτο πρόγραμμα στήριξης, το Μάιο του 2010. Είμαι βαθιά πεπεισμένος, όχι διαισθητικά αλλά επειδή ξέρω τα γεγονότα, ότι αν ο Τσάτσος ήταν όρθιος και στη συνέχεια ζωντανός, θα ήταν διαφορετική η έκβαση αυτής της υπόθεσης. Και σίγουρα θα ήταν διαφορετικό το κλίμα των ελληνογερμανικών σχέσεων, γιατί ήταν ένας από τους λίγους, αν όχι ο μόνος,  που μπορούσε να διατυπώσει μία έγκυρη φωνή, μιλώντας στη Γερμανία ως Γερμανός – το είπε αυτό ο Μάρτιν  προηγουμένως- αλλά ταυτόχρονα και ως Ευρωπαίος. Ως επιστήμονας, ως πολιτικός, ως Ευρωπαίος πολίτης και ως πολίτης του κόσμου.

Δυστυχώς δεν είχαμε τη βοήθειά του αυτήν την πολύ κρίσιμη περίοδο που ταλάνισε και ταλανίζει τη χώρα και την Ευρώπη. Και αυτό μπορεί να το μαρτυρήσει, φυσικά, ο Μάρτιν Σουλτς. Θα μου επιτρέψετε να πω, παραβιάζοντας τη σεμνότητά του, και ο Βασίλης Σκουρής, που μαζί με το Δημήτρη Τσάτσο, συγκαταλέγονται στους πολύ λίγους Έλληνες επιστήμονες που είναι ταυτόχρονα και επίλεκτα μέλη της γερμανικής ακαδημαϊκής κοινότητας, αποδεκτοί από αυτήν ως Γερμανοί επιστήμονες, με την αυστηρότητα και την πειθαρχία που έχει η γερμανική ακαδημαϊκή κοινότητα.

Είναι πολύ σημαντικό να θυμηθούμε την σχέση του Δημήτρη με τη Σκιάθο στην οποία μας έφερνε όλους τους φίλους του. Από το Δημήτρη μάθαμε τη Σκιάθο και την αγαπήσαμε. Η Σκιάθος ήταν το αποκούμπι του, ο χώρος στον οποίο πέρασε ευτυχισμένες στιγμές κατά πλειοψηφία, γιατί τα προβλήματα μας βρίσκονται μέσα μας και μας καταδιώκουν ανεξαρτήτως της αλλαγής του τόπου. Η Σκιάθος τον τίμησε τον Τσάτσο, τον ανακήρυξε επίτιμο δημότη της, τον αγκάλιασε και αυτός την αγάπησε. Την βοήθησε όπως και όσο μπορούσε και επειδή βρισκόμαστε σε εκκλησιαστικό χώρο πρέπει να σας πω - μιλώντας «από άμβωνος», όπως είναι διαμορφωμένη η εκδήλωση εδώ - ότι  με έναν μυστηριώδη τρόπο, με το μυστήριο της θείας οικονομίας, ακόμη και τώρα συμβάλλει στην ανάδειξη και στην ιστορική μνήμη του νησιού. Γιατί έτυχε με την φροντίδα της συνεργάτιδάς του, της Μαρίας  Παναγιώτου να οργανωθεί σήμερα, 23 Αυγούστου, η εκδήλωση αυτή,  ημέρα ιστορικής μνήμης - όπως ανέφερε ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου- για τη Σκιάθο που θυμάται και τιμά τα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας.

Και τελικά είναι η επενέργεια του Δημήτρη που έχει φέρει εδώ σήμερα για να τιμηθεί αυτή η επέτειος με τον πληρέστερο τρόπο, τον Γερμανό Πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, το πιο προοδευτικό ίσως πρόσωπο της Γερμανίας στραμμένο προς την Ευρώπη και τον επιτετραμμένο, του πρέσβη απουσιάζοντος, της πρεσβείας της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας στην Ελλάδα. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό για να είναι πλήρης και απόλυτη η τιμή προς τα θύματα και προς την ημέρα αυτή που σήμερα όλη η Σκιάθος τη θυμάται.

Ο Δημήτρης είναι μία πολυσχιδής προσωπικότητα που δεν μπορεί να αποτιμηθεί  ούτε καν να περιγραφεί εύκολα. Είναι αντικείμενο συνεδρίων η παρουσία του και η προσωπική μου σχέση μαζί του δεν μου επιτρέπει να εμφανιστώ ως αντικειμενικός αναλυτής του έργου του και της προσωπικότητας του. Είναι όμως γεγονός ότι λίγοι άνθρωποι έχουν επηρεάσει τις θεσμικές εξελίξεις στην Ελλάδα και στην Ευρώπη όσο ο Τσάτσος.

Ο Τσάτσος έχει διαμορφώσει το συνταγματικό μας πλαίσιο μετά την Μεταπολίτευση, έχει διαμορφώσει τις θεσμικές και ιστορικές βάσεις της Μεταπολίτευσης, που είναι η καλύτερη και όχι η χειρότερη περίοδος του νέου Ελληνισμού από όποια σκοπιά και αν δει τα πράγματα και τις καταστάσεις, παρά τα προβλήματα, παρά τα λάθη, παρά την κρίση, παρά τις θυσίες. Εάν κάνουμε τη συνολική αποτίμηση των τελευταίων 40 ετών, είναι τα καλύτερα της ιστορίας των 200 ετών του ελεύθερου βίου του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Και βεβαίως, επηρέασε τις θεσμικές εξελίξεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση από ένα πολυμελές  όργανο, όπως είναι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Αλλά δεν είναι όλοι σε θέση να διατυπώσουν τις εκθέσεις που επωμίστηκε  ο Τσάτσος με άλλους πολύ σημαντικούς συναδέλφους και έτσι είχε την ευκαιρία να εκφραστεί για όλα τα μεγάλα βήματα της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, με κορυφαία αυτά που αφορούν το ατυχές -εν τέλει- Ευρωπαϊκό Σύνταγμα, το 2003 και εν τέλει τη Συνθήκη τουΆμστερνταμ  που του είχε ανατεθεί να την αποτιμήσει θεσμικά εκ μέρους του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

Ανοίγει τώρα μία πολύ μεγάλη συζήτηση για την Ευρώπη. Η ελληνική προεδρία που θα ξεκινήσει σε λίγο, την 1^ηΙανουαρίου του 2014, η πέμπτη ελληνική προεδρία από την ένταξη της χώρας στην ΕΕ ,συμπίπτει με το εξάμηνο των ευρωπαϊκών εκλογών για την ανάδειξη του νέου Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και της νέας Επιτροπής και του προέδρου, Μάρτιν,  της νέας Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ανοίγει ένας διάλογος για την Ευρώπη, που ο Τσάτσος την ήθελε Ευρώπη των κρατών και Ευρώπη των λαών. Γιατί ήταν ευρωπαϊστής αλλά ρεαλιστής. Ήξερε τους πραγματικούς συσχετισμούς και τις δυσκολίες. Γιατί η αλήθεια είναι ότι η θεσμική ισοτιμία των κρατών έχει παραβιαστεί στην Ευρώπη. Και έχει παραβιαστεί πάρα πολύ έντονα λόγω της κρίσης. Κάποιοι δανείζουν, κάποιοι δανείζονται. Κάποιοι υπαγορεύουν, κάποιοι υπακούουν. Για αυτό ο μεγάλος στόχος  είναι να ανακτήσουμε την αυτοδυναμία μας, τη θεσμική μα ισοτιμία μέσα στην ΕΕ. Μέσα όμως στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν είναι εύκολο και ευχάριστο γήπεδο η ΕΕ ,είναι όμως το καλύτερο που υπάρχει παγκοσμίως. Και σίγουρα για την Ελλάδα δεν υπάρχει καλύτερο και ασφαλέστερο.

Και έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία να θυμηθούμε ποιο είναι το βασικό μήνυμα που μας άφησε ως παρακαταθήκη ο Τσάτσος, ως μελετητής των ευρωπαϊκών πραγμάτων. Ότι δεν πρέπει να εκβιάζουμε τους συσχετισμούς περισσότερο από όσο αντέχουν οι κοινωνίες και οι λαοί της ΕΕ, αλλά εάν η Ευρώπη δεν βαδίσει προς την ολοκλήρωσή  της, εάν δεν έχουμε περισσότερη Ευρώπη, η Ευρώπη θα είναι πάντα  μία Ευρώπη της κρίσης και θα χάνει βαθμούς στο παγκόσμιο στερέωμα.

 Έχει πολύ μεγάλη σημασία λοιπόν να προχωρήσουμε προς την κατεύθυνση της περισσότερης Ευρώπης για να ξεπεράσουμε έτσι την κρίση της Ευρωζώνης και της ΕΕ των 28 χωρών. Δεν είναι εύκολο. Επειδή πιστεύουμε στην Ελλάδα ότι το πρόβλημα είναι οι κυβερνήσεις, θέλω να τονίσω ότι δεν είναι οι κυβερνήσεις το πρόβλημα των 28 κρατών μελών, των 17 κρατών μελών της Ευρωζώνης. Το πρόβλημα είναι πάρα πολύ συχνά οι κοινωνίες, οι λαοί, τα συστήματα ενημέρωσης, οι οικονομικοί εθνικισμοί, άλλα ζητήματα που δεν είναι μέσα στην πολιτική και τους θεσμούς αλλά είναι μέσα στην οικονομία, είναι μέσα στην ιστορία , είναι μέσα στις εθνικές στρατηγικές. Είναι πολύ πιο βαθύ το πρόβλημα από ό,τι μπορεί να υποθέσει κανείς.

Και αυτό ο Τσάτσος το ήξερε. Δεν έκανε μία επιπόλαια νομική ανάλυση βλέποντας τα κείμενα, έβλεπε πάντοτε τις βαθύτερες καταστάσεις. Και νομίζω ότι οφείλουμε να το πούμε αυτό σήμερα, τιμώντας τη μνήμη του. Και θα την τιμήσουμε ακόμη περισσότερο και στη Σκιάθο και στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, εάν καταφέρουμε να σκεφτόμαστε ψυχραιμότερα και στρατηγικότερα. Δηλαδή εάν καταφέρουμε να απαντούμε στα μεγάλα ερωτήματα: Εάν δεν γινόταν αυτό που έγινε, τι ήταν αυτό που θα γινόταν και θα ήταν καλύτερο ή τι μπορεί να γίνει ή τι πρέπει να γίνει μέσα στους συγκεκριμένους συσχετισμούς. Δηλαδή όταν τοποθετούμαστε πάνω σε ένα ζήτημα της επικαιρότητας, έστω και αν αυτή η επικαιρότητα είναι πολύ  δύσκολη και πολύ βαθειά και κρατάει χρόνια, πρέπει να σκεφτόμαστε και ποια είναι η απάντηση στο επόμενο ερώτημα. Το επόμενο βήμα.

Έχει πολύ μεγάλη σημασία να ανακτήσουμε την ψυχραιμία μας και τη λογική μας. Αυτό ήταν πάντα το μήνυμα του Τσάτσου. Και αυτή ήταν η αντίληψή του για την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία, για την κεντροαριστερά, για τη δημοκρατία, για την Ευρώπη. Και πιστεύω ότι με αυτές τις λέξεις, που πρέπει να τις θυμηθούμε και να τις πούμε γιατί ήταν τα βασικά του διανοητικά εργαλεία, σήμερα του κάνουμε ένα μνημόσυνο που του αξίζει με πολύ μεγάλη αγάπη. Και πιστεύω ότι μιλώντας για αγάπη, εκφράζω όχι μόνο το στενό κύκλο των φίλων του αλλά όλους εκείνους που γνώρισαν τον άνθρωπο ή έστω έχουν γνωρίσει με κάποιο τρόπο το έργο του και τη δημόσια παρουσία του.

_________________________________________________________________________________

*Ο Δημήτρης Τσάτσος (1933 - 2010) ήταν Έλληνας συνταγματολόγος.

Γεννήθηκε στην Αθήνα και ήταν γιος του Θεμιστοκλή Τσάτσου, δικηγόρου, βουλευτή και αδερφού του Κωνσταντίνου Τσάτσου, και της Αννίτας Αλευρά. Σπούδασε νομικά και πολιτικές επιστήμες στην Αθήνα και τη Χαϊδελβέργη, ενώ σε ηλικία μόλις 27 ετών ανακηρύχθηκε διδάκτορας της νομικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Από το 1958 ως το 1964 υπήρξε επιμελητής στη Νομική Σχολή της Χαϊδελβέργης και την περίοδο 1964-1965 εργάστηκε ως ερευνητής στο Max-Planck Institut. Το 1968 εκλέχτηκε υφηγητής στη νομική σχολή του πανεπιστημίου της Βόννης, στο οποίο και δίδασκε και υφηγητής του συνταγματικού δικαίου στη νομική σχολή Αθηνών. Λόγω της Χούντας των Συνταγματαρχών δεν κατάφερε να διδάξει. Το 1969 εκλέχτηκε καθηγητής στη Νομική σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, αλλά πάλι δεν του επετράπη να διδάξει. Το 1970 εκλέχτηκε μόνιμος καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Βόννης, ενώ το 1973 φυλακίστηκε από τη δικτατορία. Το 1975 εξελέγη τακτικός καθηγητής στη Νομική Σχολή του Α.Π.Θ.

Με την πτώση της δικτατορίας έγινε υφυπουργός της Ανώτατης Παιδείας στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην κάθαρση της παιδείας από τους συνεργάτες της δικτατορίας. Το 1975 ήταν εισηγητής της αντιπολίτευσης για το νέο σύνταγμα της Ελλάδας. Το 1974 εκλέχτηκε βουλευτής Αθηνών με την ΕΔΗΚ και το 1994 εκλέχτηκε ευρωβουλευτής με το ΠΑ.ΣΟ.Κ.. Την περίοδο 1993-1994 ήταν άμισθος σύμβουλος του Πρωθυπουργού.

Από το 1980 έως και την αποχώρησή του ήταν καθηγητής του συνταγματικού δικαίου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών και της νομικής σχολής του Πανεπιστημίου Hagen. Επίσης ήταν ιδρυτής και επίτιμος πρόεδρος του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου - Ιδρύματος Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου. Διετέλεσε επίσης πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Συνταγματολόγων (1988-1992). Το 1995 τιμήθηκε με το πολιτιστικό Βραβείο Ευρώπης. Τιμήθηκε επίσης με τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα των πανεπιστημίων Θεσσαλονίκης, Κρήτης και Πελοποννήσου. Μάλιστα, σύμφωνα με τον καθηγητή Μανιτάκη Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και ειδικά η Νομική Σχολή είχε την τύχη να τον συγκαταλέξει στα μέλη της, αφού σε αυτήν ξεκίνησε την πανεπιστημιακή του καριέρα ως τακτικός καθηγητής της έδρας του Γενικού Δημοσίου Δικαίου 1974, πλαϊ στον Αριστόβουλο Μάνεση που κατείχε στην έδρα του Συνταγματικού Δικαίου. Η Νομική διένυε τότε την πιο ένδοξη περίοδο της ιστορίας της. Το Τμήμα Νομικής αναγνωρίζοντας την σημαντική προσφορά του στην ελληνική και ευρωπαϊκή επιστήμη του Συνταγματικού Δικαίου τον ανακήρυξε το 2003 επίτιμο διδάκτορα, . Στην επιστήμη του ελληνικού συνταγματικού δικαίου και στους Έλληνες συνταγματολόγους ο Δημήτρης Τσάτσος κληροδότησε τρία μεγάλα έργα: το Συνταγματικό Δίκαιο, την Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία και τώρα και την Πολιτειολογία. Στους μαθητές του και στους συναδέλφους του άφησε ένα μοναδικό δείγμα γραφής και ένα πρότυπο ευρωπαίου συνταγματολόγου. Όλοι εμείς που είχαμε την τύχη να τον απολαύσουμε και να ευνοηθούμε από τη συνεργασία του κρατάμε μια τρυφερή ανάμνηση ζωής και βαρυνόμαστε με ένα χρέος τιμής και αναγνώρισης του έργου του.

Απεβίωσε στις 24 Απριλίου 2010 στην Αθήνα.