Χρειαζόμαστε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο

Άρθρο του Γιώργου Α. Παπανδρέου στην εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ της 5ης Μαρτίου 2020

Βασισμένο στην ομιλία του στο Asian Healthcare Leadership Summit που πραγματοποιήθηκε στη Σιγκαπούρη, στις 21 Σεπτεμβρίου 2018

Καθώς ετοίμαζα την ομιλία μου για το Asian Healthcare Leadership Summit, τον Σεπτέμβρη του 2018, βρέθηκα εγκλωβισμένος στο μάτι  του καταστροφικου τυφώνα Mangkhut που χτύπησε το Χονγκ Κονγκ.

Ετοιμαζόμουν να μιλήσω στο συνέδριο ενός φορέα που στοχεύει να προωθήσει εντυπωσιακά επιτεύγματα στον τομέα της υγείας, αλλά βλέποντας τις επιζήμιες επιπτώσεις του τυφώνα και σκεπτόμενος τον ρόλο της κλιματικής αλλαγής στη συχνότητα τέτοιων καταστροφικών γεγονότων, δεν θα μπορούσα παρά να θυμηθώ τις πρώτες γραμμές από το μυθιστόρημα του Charles Dickens, «Η ιστορία δύο πόλεων».

«Ήταν η καλύτερη εποχή, ήταν η χειρότερη εποχή, ήταν η εποχή της σοφίας, ήταν η εποχή της ανοησίας, ήταν η εποχή της πίστης, ήταν η εποχή της δυσπιστίας…»

Δεν βλέπω πιο κατάλληλη περιγραφή της σημερινής κατάστασης. Ζούμε σε μια εποχή αντιφάσεων. Η ανθρωπότητα έχει περισσότερο πλούτο από ποτέ – και όμως οι 8 πλουσιότεροι άνθρωποι έχουν πλούτο ίσο με εκείνο των 3,7 δισεκατομμυρίων ανθρώπων που αποτελούν το φτωχότερο μισό της ανθρωπότητας. 

Κάποιοι αισιόδοξοι, όπως ο Steven Pinker, ο περίφημος ψυχολόγος του Harvard, λένε πως «ποτέ δεν έχουμε ζήσει καλύτερα». Τα πρότυπα διαβίωσης και υγείας, ο πλούτος, η εκπαίδευση, η μείωση της βίας, δείχνουν μία σημαντική βελτίωση. Έχουμε περισσότερες γνώσεις, μεγαλύτερη τεχνική ικανότητα, πιο εξειδικευμένους επαγγελματίες από κάθε άλλη φάση της  ανθρώπινης ιστορίας.

Στον αντίποδα, ο λαμπρός Ισραηλινός ιστορικός Yuval Harari, μας προειδοποιεί ότι στο εγγύς μέλλον οι πλούσιοι δεν θα έχουν μόνο μονοπώλιο στη γνώση και την πληροφόρηση, θα έχουν επίσης πρόσβαση σε ιατρικές τεχνικές που θα διευρύνουν το ανθρώπινο μυαλό, δημιουργώντας έναν βαθιά άνισο κόσμο όπου οι διαιρέσεις θα είναι μεταξύ του υπερ-ευφυούς και του λιγότερο έξυπνου.

Αυτή η αντιφατική κατάσταση έχει δώσει έδαφος και τροφή σε δημαγωγούς που υπόσχονται εύκολες λύσεις και αυταρχικούς ηγέτες και καθεστώτα που αναζητούν αποδιοπομπαίους τράγους για να πολώσουν και να αυξήσουν τη δημοτικότητά τους. 

Βλέπουμε διχασμούς που διαπερνούν τον ίδιο τον ιστό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το πιο επιτυχημένο οικοδόμημα ειρήνης και δημοκρατίας του περασμένου αιώνα. 

Βλέπουμε ενέργειες του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών που απειλούν να καταστρέψουν την παγκόσμια τάξη. 

Ατελής σε πολλά, αυτή η «τάξη» έχει παρόλα αυτά αποτρέψει σημαντικές παγκόσμιες συγκρούσεις για περισσότερα από 70 χρόνια.

Γιατί παραμένω αισιόδοξος; 

Η καινοτόμος σκέψη πολλών νέων, το όραμα για έναν καλύτερο, λιγότερο άνισο, πιο υγιή και πιο δίκαιο κόσμο μπορούν να εγκαινιάσουν μία άλλη εποχή. 

Μπορεί να γεννηθεί μια εποχή ολιστικής προσέγγισης της ευεξίας σε ό,τι αφορά το μυαλό και το σώμα, μια νέα εποχή υγιούς μακροζωίας που θα συνοδεύεται  απο καλύτερες πρακτικές στον τομέα της περίθαλψης. 

Η σωστή χρήση της τεχνολογίας μπορεί να προσφέρει απίστευτα οφέλη για την ανθρωπότητα μέσα από αναδυόμενες ιατρικές πρακτικές, φθηνότερες και καλύτερες υπηρεσίες υγείας, καινοτομίες.

Άρα, πως μπορούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα του Dickens; Ζούμε στην καλύτερη ή στη χειρότερη των εποχών;

Η απάντησή μου είναι: Εξαρτάται από όλους μας, εξαρτάται από σένα και από μένα, είναι στο χέρι μας.

Η πρόκληση δεν είναι τεχνική. Ούτε καν οικονομική. 

Είναι ξεκάθαρα ηθικο-πολιτική. 

Μπορούμε και πρέπει να επιλέξουμε πώς θέλουμε να διαμορφώσουμε το μέλλον μας. 

Το ζητούμενο είναι να δημιουργήσουμε όλοι μαζί μία κοινωνία πολιτών που θα εργάζεται για ένα καλύτερο και δικαιότερο σύστημα διακυβέρνησης.

Όλοι έχουμε προσωπικές ιστορίες όταν πρόκειται για θέματα υγείας. Θυμάμαι να ρωτάω κάποτε τον παππού μου «τι έχει μεγαλύτερη αξία στη ζωή»; 

Ήταν ένας σοφός άνθρωπος. Τρεις φορές Πρωθυπουργός της Ελλάδας. Εξορίστηκε και φυλακίστηκε έξι φορές στη ζωή του εξαιτίας του αγώνα του για ελευθερία και δημοκρατία. Στην ερώτηση μου απάντησε: 

«Δύο πράγματα είναι πιο σημαντικά στη ζωή, η καλή υγεία και οι καλοί φίλοι».

Ο παππούς μου πέθανε υπό κατ ‘οίκον περιορισμό. Η χούντα στην Ελλάδα ήθελε την κηδεία του να είναι μόνο μια μικρή συνάθροιση στενών φίλων και της οικογένειας. 

Ωστόσο, καθώς στεκόμουν δίπλα στο φέρετρο του, ο αριθμός των φίλων αυξανόταν και μέχρι το τέλος της ημέρας εκατοντάδες χιλιάδες φίλοι βγήκαν για να θρηνήσουν τον θάνατο του. Η κηδεία του μετατράπηκε στη μεγαλύτερη διαδήλωση εναντίον της στρατιωτικής χούντας. 

Στην πορεία συνειδητοποίησα ότι για τον παππού μου η υγεία ήταν αναπόσπαστο μέρος της ελευθερίας του. 

Ο παππούς μου ήξερε ότι η υγεία του, του έδινε την ελευθερία για να σκεφτεί, να ενεργήσει, να βοηθήσει, να οργανώνει την επαφή με τους συμπολίτες του.

Η υγεία δεν αποτελεί μόνο προσωπικό θέμα. 

Είναι ένα βασικό ανθρώπινο δικαίωμα και αποτελεί προϋπόθεση για μια υγιή, ζωντανή, συνεκτική, ελεύθερη και δημιουργική κοινωνία. 

Η υγειονομική περίθαλψη είναι βασικό δικαίωμα και θεμέλιο της κοινωνίας μας, όπως σωστά αναφέρει ο ΟΗΕ στους στόχους βιώσιμης ανάπτυξης.

Εντοπίζω 5 μεγάλους τομείς προκλήσεων στο χώρο της υγείας, προκλήσεις που συνδέονται με το θέμα του σημερινού συνεδρίου:

1. Ανάγκη για παγκόσμιες πολιτικές απέναντι  στις παγκόσμιες προκλήσεις της υγείας

2. Χρηστή διακυβέρνηση για προσιτή και ποιοτική υγειονομική περίθαλψη για όλους 

3. Ενίσχυση της ψηφιακής διακυβέρνησης για καλύτερη υγειονομική περίθαλψη

4. Πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για όλους

5. Υγεία και μακροζωία για όλους

Συμπέρασμα: Xρειαζόμαστε ένα παγκόσμιο κοινωνικό συμβόλαιο που να έχει ως κεντρικό πυλώνα την υγειονομική περίθαλψη και θα σας το περιγράψω με μεγαλύτερη σαφήνεια.

Λίγα χρόνια πριν, σε μια συνεδρίαση της Σοσιαλιστικής Διεθνούς στην έδρα του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη, καθόμουν δίπλα σε ένα από τα μέλη μας, στον Πρόεδρο της Γουινέας, Άλφα Κόντε.

Ξεκίνησε την παρέμβασή του με μια δραματική έκκληση για τη χώρα του. «Αντιμετωπίζουμε μια αιφνιδιαστική επίθεση της πανδημίας Έμπολα. Σας παρακαλώ, μη μας απομονώσετε, μην κλείσετε τα σύνορά μας. Αυτό δεν θα έλυνε το πρόβλημα, ούτε θα απομόνωνε τον ιό, ούτε θα σταματούσε το φάντασμα της μόλυνσης. Ο Έμπολα δεν είναι μια εξωτική ασθένεια σε μια μακρινή χώρα που μπορούμε απλά να αποκόψουμε από τον υπόλοιπο κόσμο».

Άρα πρώτη ανάγκη: Αυτό που ζητούσε ο Άλφα Κοντέ ήταν βοήθεια, συλλογική δράση και όχι φόβο και αποκλεισμό από τη διεθνή κοινότητα. 

Διάβασα πρόσφατα μία πρόταση του Jack Chow, αναπληρωτή γενικού διευθυντή του WHO. Γράφει χαρακτηριστικά: «η αιφνιδιαστική επίθεση του Έμπολα καταδεικνύει την επιτακτική ανάγκη για ένα νέο διεθνές σώμα αντιμετώπισης επιδημιών που μπορεί να πάει κατευθείαν σε μια καυτή ζώνη όταν χρειάζεται, Έναν συνασπισμό χωρών, που μάχονται ενωμένες κατά των επιδημιών». 

Το παράδοξο και η πολιτική πρόκληση που αντιμετωπίζουμε, είναι ότι ενώ σήμερα χρειαζόμαστε περισσότερη συνεργασία σε παγκόσμιο επίπεδο για την επιβίωση της ανθρωπότητας, βλέπουμε τις πολιτικές δυνάμεις να κινούνται προς την αντίθετη κατεύθυνση, προς την απομόνωση και την ξενοφοβία. 

«Υγεία για όλους, από όλους». Αυτό που επίσης χρειαζόμαστε σήμερα, είναι να υπάρχει υγειονομική περίθαλψη που θα είναι κτήμα της κοινωνίας και των πολιτών.  

Σε περιόδους κρίσης οι ηγέτες αναγκάζονται  συχνά να λαμβάνουν γρήγορες αποφάσεις, σε ελάχιστο χρόνο. Αντιμετώπισα παρόμοιες καταστάσεις ως Πρωθυπουργός της Ελλάδας. Εντούτοις ισχυρή ηγεσία δεν σημαίνει υποσχέσεις εύκολων και γρήγορων λύσεων. Η ισχυρή ηγεσία δεν ψάχνει για αποδιοπομπαίους τράγους.  

Η αληθινή και αποτελεσματική ηγεσία βρίσκει λύσεις που είναι βιώσιμες. 

Για να είναι βιώσιμη μία λύση πρέπει επίσης να ανήκει σε εκείνους τους οποίους επηρεάζει. 

Άρα δεύτερη ανάγκη: Οι πολίτες πρέπει να αισθάνονται ότι είναι μέρος της λύσης.

Η αλληλεπίδραση διαφορετικών παραγόντων, όπως τα καταναλωτικά πρότυπα, η βιομηχανία τροφίμων, η αστικοποίηση, η κλιματική αλλαγή, οι νέες μεταδοτικές μορφές λοιμωδών νοσημάτων, η άνοδος των χρόνιων ασθενειών, θα συνεχίσουν να επιβαρύνουν τις κοινωνίες μας οικονομικά και οργανωτικά, εάν δεν έχουμε την ενεργό συμμετοχή των πολιτών.

Χρειαζόμαστε λοιπόν μια πολιτισμική αλλαγή. 

Η υγεία δεν μπορεί να είναι «εμπορεύσιμο» προϊόν. 

Η υγειονομική περίθαλψη πρέπει να μετατοπιστεί:

-από τη θεραπεία ασθενειών στην καθημερινή υγεία και την ευεξία,

-από τη θεραπεία συγκεκριμένων οργάνων, στη ολιστική θεραπεία του ατόμου,

-από την περίθαλψη που βασίζεται στο νοσοκομείο, στην περίθαλψη που βασίζεται στην κοινότητα.

Άρα τρίτη ανάγκη: Μία νέα φιλοσοφία που ενσωματώνει την υγεία σε κάθε τομέα πολιτικής, περιβάλλον, εμπορικές συμφωνίες και διπλώματα ευρεσιτεχνίας, πρότυπα κατανάλωσης, βιομηχανία τροφίμων, ψηφιακή υγεία, ασφάλεια, πολεοδομικός σχεδιασμός, πρότυπα εργασίας, πολιτισμός και αθλητισμός. Και φυσικά στην εκπαίδευση.

Και τέταρτο, η ανάγκη μας να μετατραπεί σε νέα ευκαιρία: Η υγειονομική περίθαλψη θα μπορούσε να γίνει το θεμέλιο ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου, μια πρόκληση για όλες τις χώρες να κάνουν την υγειονομική περίθαλψη βάση για μία διεθνή συνεργασία.

Αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε την άνοδο του υπερεθνικισμού σήμερα, πρέπει να μετριάσουμε την άναρχη παγκοσμιοποίηση, την ανισότητα, το ψηφιακό χάσμα και την πολιτική του φόβου. Όλα αυτά υπονομεύουν την ικανότητά μας να αντιμετωπίσουμε συλλογικά τις πραγματικές απειλές, όπως η κλιματική αλλαγή και οι πανδημίες. 

Στον 20ο αιώνα, ο καπιταλισμός εξανθρωπίστηκε μέσω ενός συμφώνου μεταξύ κυβερνήσεων, επιχειρήσεων και των εργατικών ενώσεων. 

Οι ανοικτές αγορές και τα κέρδη συνοδεύτηκαν από καλούς μισθούς, υγειονομική περίθαλψη, εκπαίδευση και συνταξιοδοτικά οφέλη. 

Σήμερα αυτό το κοινωνικό συμβόλαιο υπονομεύεται σε ένα παγκοσμιοποιημένο καπιταλιστικό σύστημα όπου το κεφάλαιο δεν έχει σύνορα και άρα μπορεί και αποφεύγει τις υποχρεώσεις του απέναντι στις κοινωνίες μας. 

Απαιτείται άμεσα ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο, και μια νέα μορφή αλληλεγγύης. Ένα συμβόλαιο που θα μας κάνει να είμαστε ισχυρότεροι, όχι επειδή κλεινόμαστε στα σύνορα μας αλλά επειδή μοιραζόμαστε την αντιμετώπιση των κινδύνων.Ένα συμβόλαιο που θα μας κάνει να είμαστε πιο αποτελεσματικοί γιατί θα μοιραζόμαστε τον πλούτο της γνώσης, της εμπειρίας και των μέσων πιο δίκαια.

Η υγεία μπορεί να αποτελέσει τον καταλύτη για ένα νέο συμβόλαιο συνεργασίας, ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Ένα συμβόλαιο που ασφαλώς θα περιλαμβάνει αξιοπρεπείς μισθούς, κοινωνική ασφάλιση, εργατικά δικαιώματα, παιδεία, προστασία του περιβάλλοντος καθώς και την αντιμετώπιση της ανισότητας και της αδικίας, προκλήσεις στις οποίες αναφέρομαι πάντα. Ξεκινώντας  λοιπόν, από το κεφάλαιο της υγείας, ας δημιουργήσουμε μια παγκόσμια συμμαχία που από την Ασία μέχρι την Ευρώπη θα διασφαλίσει το δικαίωμα στην περίθαλψη για όλους. 

Ας εμπνευστούμε από τους όρκους του Ιπποκράτη και του αντίστοιχου Κινέζου ιατρού του 7ου αιώνα Sun Simiao, που μας λέει, «ισχυροί ή ταπεινοί, πλούσιοι ή φτωχοί, ηλικιωμένοι ή νέοι, εχθροί ή φίλοι, κινέζοι ή βάρβαροι, όλοι είναι φίλοι, συγγενείς δικοί μου, και ο σκοπός μου είναι να προστατεύω την ζωή τους».