Να αποφύγουμε το ολέθριο

Του Π.Κ. Ιωακειμίδη

Γιατί οι Ελληνες κινδυνεύουν να επιλέξουν την έξοδο από τη ζώνη του ευρώ

Εχουμε επανειλημμένα από τη θέση αυτή επισημάνει την κραυγαλέα αντίφαση που χαρακτηρίζει τη σχέση μας με την Ευρωπαϊκή Ενωση και την Ευρώπη γενικότερα. Θέλουμε «περισσότερη Ευρώπη» αλλά δεν θέλουμε να εκχωρήσουμε κυριαρχία για τη διαμόρφωσή της. Θέλουμε
ευρωπαϊκή αλληλεγγύη αλλά εμείς προσφέρουμε «με το στανιό» τη δική μας. Και τώρα, όπως πιστοποιεί έρευνα κοινής γνώμης σε πέντε χώρες-μέλη της ευρωζώνης, «οι Ελληνες αναδεικνύονται από τους πλέον ένθερμους θιασώτες του κοινού νομίσματος». Στην Ελλάδα το θετικό ποσοστό φθάνει στο εκπληκτικό 78% ενώ στη Γερμανία και την Ιταλία μόνο 57%, στη Γαλλία 72% και στην Ισπανία 63%.
Την ίδια ακριβώς στιγμή, οι Ελληνες εμφανίζονται με υψηλά ποσοστά να τάσσονται υπέρ της μονομερούς καταγγελίας της δανειακής σύμβασης και του Μνημονίου, κάτι που εάν συμβεί οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια σε έξοδο από το ενιαίο νόμισμα (την ευρωζώνη) και, ίσως, και από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Η τέλεια αντίφαση, καθώς οι εταίροι μας και οι θεσμοί τής Ενωσης έχουν καταστήσει σαφές ότι θέλουν μεν την Ελλάδα στην ευρωζώνη αλλά με τη σαφή προϋπόθεση ότι σέβεται τις βασικές δεσμεύσεις που έχει αναλάβει μέσω της δανειακής σύμβασης, αν και αποδέχονται σιωπηρώς την ανάγκη για επαναδιαπραγμάτευση πτυχών του Μνημονίου.

Γιατί όμως εκδηλώνεται αυτή η κραυγαλέα αντίφαση; Αναμφίβολα οι ρίζες της βρίσκονται στον ελληνικό ανορθολογισμό ως βαθιά εμπεδωμένη κατηγορία στην ελληνική κοινωνία. Το ότι μια ορισμένη κοινωνική ομάδα ασπάζεται τον ορθολογισμό, αυτό δεν σημαίνει ότι η υπόλοιπη κοινωνία ακολουθεί ή συμπράττει. Ο ανορθολογισμός γεννά τον μεσσιανισμό. Κατά κανόνα, σε στιγμές κρίσης, δυσκολιών, αδιεξόδου, η ελληνική κοινωνία (ή σημαντικό μέρος της) ρέπει προς την αναζήτηση μεσσιανικών, ολικών, κατακλυσμιαίων και ανατρεπτικών λύσεων. Κατά κανόνα επίσης, αυτή η προσέγγιση οδηγεί στην καταστροφή. Η ελληνική ιστορία έχει, από τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους, καταγραφεί ως μια αλληλουχία ανάμεσα στην προσπάθεια για ορθολογικές, εφικτές, ρεαλιστικές λύσεις και στην επιδίωξη μεσσιανικών μεγαλουργημάτων που οδήγησαν σε καταστροφές και τραγωδίες. Ολέθριες πολεμικές επιχειρήσεις (1897), διχασμοί, εμφύλιοι σπαραγμοί, δικτατορίες αποτελούν εκφάνσεις του ανορθολογικού μεσσιανισμού. Κι έτσι «Είν' η προσπάθειές μας, των συφοριασμένων•/ είν' η προσπάθειές μας σαν των Τρώων. Κομμάτι κατορθώνουμε / κομμάτι παίρνουμ' επάνω μας / κι αρχίζουμε νάχουμε θάρρος και καλές ελπίδες. Μα πάντα κάτι βγαίνει και μας σταματά».

Αυτό το κάτι φαίνεται να είναι ο μεσσιανισμός. Προσφέρει απλές εξηγήσεις και λύτρωση. Η απλή εξήγηση του φαινομένου λαμβάνει συνήθως τον χαρακτήρα της συνωμοσίας κάποιων άλλων «απέξω», ενός καταχθόνιου σχεδίου ενάντια στην Ελλάδα, «στα δίκαιά της» και στο πεπρωμένο της. Για τη δεινή οικονομική μας κατάσταση δεν φταίμε εμείς, τα λάθη και οι παραλείψεις μας, ο αχαλίνωτος δανεισμός μας, η υπερκατανάλωση και η χλιδή της περασμένης δεκαετίας. Φταίνε οι «κακοί Γερμανοί», οι τοκογλύφοι, ο καπιταλισμός, οι μεγάλες τράπεζες, ίσως η Λέσχη Μπίλντερμπεργκ, που συνωμότησαν εναντίον της χώρας προκειμένου, όπως λένε κάποιοι, να αρπάξουν τα (μέχρι στιγμής ανύπαρκτα) πετρέλαιά μας κάπου στο Αιγαίο!

Το παραμύθι αυτό είναι αυτονόητα απλοϊκό. Και ο απλός πολίτης το πιστεύει εύκολα. Δεν απαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις, ούτε ειδική προσπάθεια. Η πολυπλοκότητα των γεγονότων και των εξελίξεων απαιτεί γνώσεις και προσπάθεια για την κατανόηση και την ερμηνεία. Η συνωμοσιολογία αναιρεί και τις γνώσεις και την προσπάθεια. Πολύ περισσότερο που η συνωμοσία απαλλάσσει πλήρως τον λαό από οποιαδήποτε ευθύνη για τα «κακώς κείμενα». Φταίνε οι ξένοι. Πέρα από την απλοϊκή ερμηνεία, ο μεσσιανισμός προσφέρει τη λύτρωση, πλήρη και καθολική. Θα απαλλαγούμε από το Μνημόνιο μια κι έξω καταγγέλλοντάς το. Ακούγεται όντως λυτρωτικό, όμως «η τραγωδία περιμένει αναπότρεπτη στο τέλος». Και η τραγωδία αυτή τη φορά μπορεί να είναι η έξοδος της χώρας από το ευρώ, έστω και αν η συντριπτική πλειοψηφία θέλει να παραμείνουμε στο ενιαίο νόμισμα. Το ιστορικό ατύχημα μπορεί να συμβεί.

Η ευρωπαϊκή δημοκρατία οικοδομείται βεβαίως πάνω στην άρνηση του ανορθολογισμού και του μεσσιανισμού, ενός δηλαδή ολοκληρωτικού τρόπου σκέψης και στρατηγικής για την επίλυση των προβλημάτων. Στηρίζεται κατά βάση σ' αυτό που έλεγε ο μεγάλος Kαρλ Πόπερ «σταδιακή μηχανική» (piecemeal engineering) για την επίτευξη της κοινωνικής αλλαγής και της προόδου. Στην προσέγγιση, δηλαδή, που σε πρακτικό επίπεδο συνεπάγεται διάλογο, διαπραγματεύσεις και συμβιβασμούς πάνω στο εφικτό και «ρεαλιστικά ουτοπικό» το οποίο αποφεύγει το ολέθριο και το μοιραίο.

Ο Π.Κ. Ιωακειμίδης είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του ΔΣ του ΕΛΙΑΜΕΠ