Αντιμετωπίζοντας το στίγμα και τις διακρίσεις, που σχετίζεται με τον COVID-19

Έλλη Κουβαράκη, MSc. Ινστιτούτο Έρευνας και Θεραπείας της Συμπεριφοράς

Οι καταστάσεις έκτακτης ανάγκης για τη δημόσια υγεία, όπως η εκδήλωση της νόσου του κορονοϊού (COVID-19), είναι ιδιαίτερα στρεσογόνες για τους ανθρώπους και τις κοινότητες. Ο φόβος και το άγχος για μια ασθένεια μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνικό στίγμα

προς τους ανθρώπους, τις περιοχές ή τα πράγματα. Η τρέχουσα πανδημία προκάλεσε κοινωνικό στίγμα και συμπεριφορές διακρισης εναντίον ανθρώπων συγκεκριμένου εθνοτικού υποβάθρου, καθώς και όσων θεωρούνταν ότι έχουν έρθει σε επαφή με τον ιό. Επιπλέον, οι ασθενείς ή άτομα που βρίσκονται σε καραντίνα μπορεί να εκδηλώσουν ντροπή, ενοχή ή στίγμα (εσωτερικευμένο στίγμα).

Τι είναι το κοινωνικό στίγμα και το προσωπικό στίγμα;

Το κοινωνικό στίγμα στο πλαίσιο της υγείας είναι η αρνητική συσχέτιση ενός ατόμου ή μιας ομάδας ανθρώπων, που έχουν ορισμένα χαρακτηριστικά και μια συγκεκριμένη ασθένεια. Σε μία κρίση για την υγεία, αυτό μπορεί να σημαίνει ότι οι άνθρωποι υφίστανται διακρίσεις, αντιμετωπίζονται διαφορετικά ή / και υφίστανται απώλεια της θέσης τους, εξαιτίας της αντιλαμβανόμενης σύνδεσής τους με μια ασθένεια. Το στίγμα μπορεί, επίσης, να εκδηλωθεί προς ένα άτομο, που έχει νοσήσει, μετά την απελευθέρωσή του από την καραντίνα, ακόμα κι αν δεν μπορεί πλέον να μεταδώσει τον ιό σε άλλους. Οι άνθρωποι, που δεν έχουν εκδηλώσει την ασθένεια, αλλά μοιράζονται παρόμοια χαρακτηριστικά με αυτή την ομάδα μπορεί, επίσης, να υποστούν τις συνέπειες του στίγματος. Ακόμα, υφίστανται στίγμα τα άτομα που πρόσφατα έχουν ταξιδέψει στο εξωτερικό ή προέρχονται από χώρα, που θεωρείται ότι εκδηλώθηκε αρχικά ο ιός ή από χώρες, που θεωρούνται υψηλού κινδύνου. Επιπλέον, μερικοί εργαζόμενοι στην πρώτη γραμμή (π.χ. γιατροί, νοσηλευτές, εθελοντές κ.ά.) ενδέχεται να βιώσουν εξοστρακισμό από την οικογένεια ή την κοινότητά τους, λόγω του φόβου και του στιγματισμού τους. Αυτός ο στιγματισμός μπορεί να αποβεί επιζήμιος για την ευημερία των εργαζομένων, των ατόμων, που έχουν εμφανίσει τη νόσο, καθώς και των φροντιστών τους, της οικογένειας, των φίλων και της κοινότητας, όπου διαβιούν.

Η επίγνωση των αρνητικών στερεοτύπων μπορεί επίσης να επηρεάσει την εικόνα του εαυτού, εφόσον η επίγνωση αυτή των απόψεων των άλλων μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο κάποιος βλέπει τον εαυτό του. Μια πιθανή συνέπεια της επίγνωσης του κοινωνικού στίγματος είναι η ανάπτυξη προσωπικού στίγματος ή η εσωτερίκευση των αρνητικών δημόσιων στάσεων και στερεοτύπων. Το εσωτερικεύμενο στίγμα αναφέρεται στη μείωση της αυτοεκτίμησης ή της αυταξίας ενός ατόμου ή ομάδας, ως αποτέλεσμα της αυτοαξιολόγησής τους ως κοινωνικά απορριπτέοι. Συνεπώς, το στίγμα μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται ένοχοι ή κακοί, επειδή νοσούν από τον ιό («Έπρεπε να ήμουν πιο προσεκτικός. Οι άλλοι δεν θα θέλουν να με δουν, θα με κατηγορούν, είμαι πηγή μικροβίων», «Μου αξίζει αυτό που έπαθα, εγώ φταίω»).

Το στίγμα και οι διακρίσεις μπορούν, επίσης, να αυξήσουν το άγχος, καθώς το άτομο μπορεί να ανησυχεί για το πώς να διαχειριστεί τις διακρίσεις, και να υπονομεύσουν την κοινωνική συνοχή, προκαλώντας πιθανή κοινωνική απομόνωση των ατόμων ή των ομάδων. Το στίγμα συχνά οδηγεί τους ανθρώπους να κρύψουν την ασθένεια για να αποφύγουν τις συμπεριφορές διάκρισης εναντίον τους, τους αποτρέπει να αναζητήσουν έγκαιρα υγειονομική περίθαλψη και τους αποθαρρύνει να υιοθετήσουν κατάλληλες συμπεριφορές υγιεινής. Οι άνθρωποι μπορεί να είναι λιγότερο πιθανό να αναζητήσουν θεραπεία για τον ιό, εάν φοβούνται ότι θα αντιμετωπίσουν διακρίσεις. Κάποιος που εκδηλώνει τα συμπτώματα του κορονοϊού ή πιστευει ότι έχει έρθει σε επαφή με κάποιον, που πιθανώς έχει νοσήσει, μπορεί να προσπαθήσει να αποφύγει την καραντίνα για να αποκρύψει το γεγονός της ασθένειάς του.

Γιατί ο COVID-19 έχει προκαλέσει στίγμα;

Η εκδήλωση στίγματος, που σχετίζεται με τον COVID-19, βασίζεται σε τρεις κύριους παράγοντες: (α) Είναι μια ασθένεια, που είναι νέα και για την οποία παραμένουν ακόμη πολλά στοιχεία άγνωστα, (β) συχνά φοβόμαστε το άγνωστο, (γ) Είναι εύκολο να συσχετίσουμε αυτόν τον φόβο με τους «άλλους». Είναι κατανοητό ότι οι άνθρωποι αισθανόμαστε σύγχυση, άγχος και φόβο, υπό συνθήκες πρωτόγνωρες και απρόβλεπτες. Δυστυχώς, αυτοί οι παράγοντες τροφοδοτούν, επίσης, τα επιβλαβή στερεότυπα.

Οι συμπεριφορές διάκρισης, που προκύπτουν από το στίγμα μπορούν να εμφανιστούν με διάφορους τρόπους, όπως:

• Αναφορά στον COVID-19 ως «ξενόφερτο ιό», ή ασιατική ή κινεζική γρίπη.
• Κατηγορίες εναντίον ενός ατόμου ή μιας ομάδας ανθρώπων, που μπορεί να έχουν τον ιό ότι «είναι απρόσεκτοι που κόλλησαν και εξαπλώνουν την ασθένεια». «Είναι επικίνδυνος/η, είναι ακριβώς το είδος του ατόμου που θα κολλήσει τον κορονοϊό. Αυτός/ή φταίει».
• Αποφυγή επιχειρήσεων, όπως τα ασιατικά εστιατόρια και παντοπωλεία.
• Λεκτικές ή σωματικές επιθέσεις σε συγκεκριμένες εθνοτικές ομάδες.
• Διαφορετική μεταχείριση των στιγματισμένων ατόμων στην υγειονομική περίθαλψη, τα σχολεία και τους χώρους εργασίας.

Τι μπορούμε να κάνουμε για να αντιμετωπίσουμε την «εξάπλωση» του στίγματος;

Όταν αναφερόμαστε στη νόσο του κορονοϊού, ορισμένες εκφράσεις μπορεί να έχουν αρνητικό νόημα για τους ανθρώπους και να τροφοδοτούν στιγματιστικές στάσεις. Μπορούν να διαιωνίσουν ήδη υπάρχοντα αρνητικά στερεότυπα ή υποθέσεις, να ενισχύσουν ψευδείς συσχετισμούς μεταξύ της νόσου και άλλων παραγόντων, να δημιουργήσουν ευρύ φόβο ή να οδηγήσουν σε περιθωριοποίηση τους ανθρώπους, που έχουν την ασθένεια. Παρακάτω παρατίθενται κατάλληλες (✓) και ακατάλληλες διατυπώσεις (✗), όταν καλούμαστε να συζητήσουμε για τον COVID-19.

✓ Αναφερόμαστε στη ασθένεια με το όρο «κορονοϊός».

• ✗ Μην αποδίδετε τοποθεσίες ή εθνικότητα στην ασθένεια, π.χ. δεν είναι ο «ασιατικός ιός».
  Το επίσημο όνομα της ασθένειας επιλέχθηκε σκόπιμα για να αποφευχθεί ο στιγματισμός - «co» από τη λέξη Corona, «vi» από τη λέξη virus και «d» από τη λέξη disease, 19 γιατί η ασθένεια εκδηλώθηκε για πρώτη φορά το 2019 (COVID-19).

✓ Αναφερόμαστε σε «ανθρώπους, που έχουν κορονοϊό», «ανθρώπους, που λαμβάνουν θεραπεία για τον κορονοϊό» ή «άνθρωπους, που αναρρώνουν από τον κορονοϊό».

• ✗ Δεν αναφερόμαστε σε ανθρώπους που έχουν νοσήσει, ως άτομα που «μεταδίδουν τον COVID-19», «μολύνουν τους άλλους» ή «εξαπλώνουν τον ιό», καθώς υπονοείται σκόπιμη μετάδοση και υποδηλώνει κατηγορία. Οι εκφράσεις αυτές δημιουργούν την εντύπωση ότι τα άτομα με τη νόσο έχουν την πρόθεση να μεταδώσουν τον ιό ή είναι «λιγότερο άνθρωποι» από τους υπόλοιπους, τροφοδοτώντας τον στιγματισμό τους, υπονομεύοντας την ενσυναίσθηση και δυνητικά προκαλώντας ευρύτερη απροθυμία να αναζητήσουν θεραπεία ή να κάνουν εξετάσεις ή να μπουν σε καραντίνα. Υποστηρίξτε κάποιον που αντιμετωπίζει στίγμα ή διάκριση εξαιτίας του COVID-19.

✓ Μιλήστε με ακρίβεια για τον κίνδυνο από τον κορονοϊό, βάσει επιστημονικών δεδομένων και τελευταίων επίσημων κατευθυντήριων γραμμών υγείας.

• ✗ Μην επαναλάβετε ή μοιράζεστε ανεπιβεβαίωτες φήμες και αποφύγετε τη χρήση υπερβολικής γλώσσας, που έχει σχεδιαστεί για να δημιουργεί φόβο, όπως «πανούκλα», «αποκάλυψη», κλπ.

✓ Μιλήστε θετικά και υπογραμμίστε την αποτελεσματικότητα των μέτρων πρόληψης και θεραπείας. Για τους περισσότερους ανθρώπους αυτή είναι μια ασθένεια, που μπορούν να ξεπεράσουν. Υπάρχουν απλά βήματα, που μπορούμε να ακολουθήσουμε όλοι στην προσπάθειά μας να κρατήσουμε ασφαλείς τους εαυτούς μας, τους αγαπημένους μας και τους πιο ευάλωτους.

• ✗ Μην δίνετε έμφαση και μην εστιάζετε στο αρνητικό ή σε μηνύματα απειλής. Πρέπει να συνεργαστούμε για να βοηθήσουμε τους πιο ευάλωτους να νιώσουν και να παραμείνουν ασφαλείς.

Αν βιώνετε προσωπικό στίγμα, που σχετίζεται με τον κορονοϊό:

• Μιλήστε σε κάποιον που εμπιστεύεστε και εκφράστε το πώς αισθάνεστε.
• Μιλήστε ανοιχτά εναντίον των στιγματιστικών συμπεριφορών.
• Υπενθυμίστε στον εαυτό σας ότι δεν κάνατε κάποιο λάθος. Όλοι μπορεί να αρρωστήσουν και δεν είναι εφικτό να ελέγχουμε τα πάντα.
• Μην παίρνετε προσωπικά τις συμπεριφορές προφύλαξης των άλλων. Αν έχετε κορονοϊό και είστε σε καραντίνα μέσα στο σπίτι σας, οι άνθρωποι θα αποφεύγουν να έρθουν κοντά σας, θα καθαρίζουν τις επιφάνειες που αγγίζετε κλπ. Είναι μέτρα για την προστασία των υπολοίπων στο σπίτι - δεν είναι για εσάς, είναι για τον ιό.
• Αποφύγετε να διαβάζετε συζητήσεις στα κοινωνικά μέσα ή τις ιστοσελίδες, στις οποίες χρησιμοποιείται στιγματιστική γλώσσα.
• Αντιμετωπίστε τον εαυτό σας με κατανόηση, φροντίδα και ενσυναίσθηση. Σκεφτείτε το τι θα θέλατε για τον εαυτό σας, όπως θα σκεφτόσασταν για ένα αγαπημένο σας πρόσωπο στην ίδια κατάσταση.
• Αποκτήστε μία πιο ρεαλιστική κατανόηση για την ασθένεια μέσω ενημέρωσης από αξιόπιστες πηγές, όπως ο ΕΟΔΥ (< a href="https://eody.gov.gr/" target="_blank">https://eody.gov.gr/).
• Καθώς το προσωπικό στίγμα περιλαμβάνει αρνητικές δηλώσεις προς τον εαυτό και και πεποιθήσεις για τον εαυτό που πηγάζουν από το κοινωνικό στίγμα, η αναγνώριση, η εξέταση και η τροποποίηση αυτών των δυσλειτουργικών πεποιθήσεων είναι μία αποτελεσματική προσέγγιση. Αν έχετε ή είχατε COVID-19, αυτό δεν πρέπει να σας καθορίζει ως άτομο.
• Επανασυνδεθείτε με φίλους, συγγενείς, συναδέλφους, συζητώντας μαζί τους ανοιχτά για το πώς νιώθετε μετά την καραντίνα και δώστε χρόνο και στους ίδιους να προσαρμοστούν στη φυσική εγγύτητα μαζί σας. Είναι μία νέα ασθένεια και είναι εύλογο να δημιουργείται έντονη ανασφάλεια και φόβος.
• Ενδυναμώστε τον εαυτό σας, διαμορφώνοντας αντίθετες προς το στίγμα πεποιθήσεις, όπου η έμφαση θα δίνεται στις δυνάμεις σας, στους τρόπους μέσω των οποίων αντιμετωπίσατε τις δυσκολίες και τα καταφέρατε.

Βιβλιογραφικές παραπομπές
1. Beyond stigma. COVID-19: Spread solidarity and love, not stigma and fear. Retrieved from: http://www.beyondstigma.org/
2. The Center of Addiction and Mental Health. Stigma and Prejudice. Retrieved from: https://www.camh.ca/en/health-info/mental-health-and-covid-19#stigma
3. UNICEF, the World Health Organization (WHO) and the International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies (IFRC). Social stigma associated with the coronavirus disease. Retrieved from: https://www.unicef.org/documents/social-stigma-associated-coronavirus-disease-covid-19
4. WHO. Mental health and psychosocial considerations during the COVID-19 outbreak. Retrieved from: https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/mental-health-considerations.pdf
5. IASC. Briefing note on addressing mental health and psychosocial aspects of COVID-19 Outbreak. Retrieved from: https://www.unicef.org/documents/briefing-note-addressing-mental-health-psychosocial-aspects-coronavirus-disease-covid-