Αποψη: Θριαμβεύοντας διεθνώς - Τηλεργασία στην Ελλάδα και τη Νότια Ευρώπη

Του Δημήτρη Ηλία Βλαχόπουλου*
Ας υποθέσουμε το παρακάτω μελλοντικό σενάριο. Τρίτη 14 Σεπτεμβρίου, 2021, Χανιά Κρήτης.

Η Κατερίνα, ξεκινάει την ημέρα της, πίνοντας τον πρωινό καφέ στο μπαλκόνι του σπιτιού της. Ο ήλιος ζεσταίνει την καρδιά της, η θάλασσα ανοίγει το βλέμμα της. Είναι έτοιμη για τη δουλειά. Διαδικτυακά, το πρόγραμμα ξεκινάει στις 9.30 π.μ., την ώρα που και οι υπόλοιποι συνάδελφοι της από διαφορετικές πόλεις της Ευρώπης, ετοιμάζονται για την πρώτη πρωινή καλημέρα. Η ατζέντα της ημέρας γεμάτη, διαδικτυακές συναντήσεις με πελάτες, video calls με την ομάδα της, reporting και αναλύσεις δεδομένων.

Ώρα 1.30 μ.μ., διάλειμμα για lunch break. Κάποιες φορές ξεκινάει με μία γρήγορη βουτιά στην παραλία κοντά στο σπίτι της, άλλες, με μία βόλτα μέχρι τον μανάβη και τον φούρναρη για την προετοιμασία του μεσημεριανού γεύματος, με τα πιο φρέσκα συστατικά.

Η ημέρα συνεχίζεται με πολλή δουλειά, το project της ομάδας προχωράει, η διαδικτυακή παρουσίαση στον πελάτη ολοκληρώνεται, το project κερδίζεται.  Παράλληλα, κανονίζει το επόμενο ταξίδι της, με τη βοήθεια της team coordinator που βρίσκεται στη Βαρσοβία, για την καθιερωμένη συνάντηση της ομάδας της που γίνεται κάθε τρεις-τέσσερις μήνες σε εύκολα προσβάσιμη πόλη της Ευρώπης.

Ώρα 6.30 μ.μ., σε λίγο η Κατερίνα θα ολοκληρώσει την διαδικτυακή εργασία της. Κάποιες τελευταίες λεπτομέρειες και διευκρινήσεις με την ομάδα για την αυριανή ημέρα.

Νωρίς το βράδυ, μία συνάντηση με φίλους, ένα θερινό σινεμά, ένα ωραίο φαγητό, μία βόλτα στην όμορφη πόλη, είναι κάποιες από τις επιλογές με τις οποίες αποφασίζει να κλείσει την ημέρα της.

Αυτή θα μπορούσε να ήταν ίσως μια τυπική μέρα για έναν digital nomad, αλλά για τις περισσότερες εταιρείες αυτό το σενάριο θα ακουγόταν ουτοπικό πριν από μερικούς μήνες. Ωστόσο, η νέα συνθήκη έφερε τις εταιρείες αντιμέτωπες με τις ραγδαίες εξελίξεις, καθώς σε όλο τον κόσμο εφαρμόζουν πια έστω και προσωρινά την τηλεργασία, ως απάντηση-λύση στην πανδημία του κορονοϊού. Συνειδητοποιούμε ότι, η δυνατότητα να έχουμε πρόσβαση σε ταλέντα (στελέχη και επιστήμονες) όπου και αν βρίσκονται, γίνεται πραγματικότητα. Η εταιρεία Twitter, ανακοίνωσε τον Μάιο ότι το προσωπικό της θα μπορεί αν επιθυμεί να εργάζεται διαδικτυακά μόνιμα, ακόμη και μετά το πέρασμα την πανδημίας. Το Facebook, ανακοίνωσε ένα λεπτομερές πλάνο για τηλεργασία, που προσδοκά σε 5-10 χρόνια περίπου το 50% του προσωπικού να εργάζεται διαδικτυακά, και με την εταιρεία να ξεκινά πρόσληψη νέου προσωπικού από απόσταση, στοχεύοντας στο να προσελκύσει ένα πιο ευρύ και ποικίλο σύνολο ταλέντων οπουδήποτε και αν βρίσκονται.

Έως τώρα, στελέχη και επιστήμονες πήγαιναν εκεί όπου υπήρχαν οι ευκαιρίες απασχόλησης και καριέρας, και οι εταιρείες εγκαθίστανται εκεί όπου υπήρχε ένα φιλικό προς τις επιχειρήσεις περιβάλλον ,με ανταγωνιστική αναλογία κόστους/ποιότητας εργατικού δυναμικού. Αυτό ενισχύθηκε από την περαιτέρω ενσωμάτωση της ΕΕ, η οποία έδωσε τη δυνατότητα στην ελεύθερη μετακίνηση εργαζομένων και εξειδικευμένων και μη επιστημόνων, και εταιρειών μέσα στις χώρες της Ένωσης. Φυσικοί νικητές σε αυτές τις συνθήκες ήταν οι μεγαλύτερες οικονομίες της Ευρώπης και πιο συγκεκριμένα οι διεθνούς βεληνεκούς πόλεις-κράτη, όπως το Λονδίνο, Παρίσι, Βερολίνο, Ζυρίχη και Άμστερνταμ, οι οποίες προσφέρουν ασυναγώνιστες ευκαιρίες καριέρας. Την ίδια περίοδο, οι χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης με το πιο φιλελεύθερο εργατικό δίκαιο και το χαμηλότερο κόστος εργασίας έγιναν πόλοι έλξης για εταιρείες και ταλέντα. Η Νότια Ευρώπη ήταν ο καθαρός ηττημένος σε αυτή την κινητικότητα στελεχών, επιστημόνων και εταιρειών μέσα στην ΕΕ, υποφέροντας από μεγάλη ανεργία και συνεπώς από ένα άνευ προηγουμένου Brain Drain, γεγονός που και αυτό συνέβαλε ώστε όλη η περιοχή να εισέλθει σε έναν φαύλο κύκλο οικονομικής συρρίκνωσης.

Καθώς οι εταιρείες θα έχουν τη δυνατότητα να αξιοποιήσουν ταλέντα από όπου βρίσκονται, οι εργαζόμενοι θα μπορούν να επιλέγουν που επιθυμούν να ζήσουν και η ανάγκη για φυσική παρουσία στην εργασία θα μειώνεται. Πόλεις σε χώρες που προσφέρουν έναν συνδυασμό ποιότητας ζωής με προσιτό κόστος διαβίωσης και με καλές υποδομές σε broadband network, θα γίνουν δημοφιλείς και ελκυστικές σε στελέχη και επιστήμονες.

Σε αυτό το μεταβαλλόμενο περιβάλλον, με μια σωστή στρατηγική οι χώρες της Νότιας Ευρώπης (Ελλάδα, Κύπρος
,Ιταλία, Πορτογαλία, Ισπανία) θα μπορούσαν να βρεθούν στην καλύτερη θέση για να προσελκύσουν ταλέντα και συνεπώς οικονομική δραστηριότητα των εταιρειών στον τομέα των υπηρεσιών. Έχοντας εξασφαλίσει, έως ένα βαθμό, ένα παρόμοιο επίπεδο ποιότητας του εκπαιδευτικού συστήματος και των υποδομών τηλεπικοινωνιών με την υπόλοιπη Ευρώπη, το συγκριτικό πλεονέκτημα της Ελλάδας και της Νότιας Ευρώπης είναι το κορυφαίο σε παγκόσμιο επίπεδο κλίμα, ο Μεσογειακός τρόπος ζωής και το ανταγωνιστικό κόστος ζωής και εργασίας.

Ποια είναι όμως σήμερα τα σχετικά χαρακτηριστικά των χωρών, που θα μπορούσαν και με συνεχή βελτίωση να διαμορφώσουν ένα ελκυστικό περιβάλλον για τα ταλέντα;

Κορυφαίο σε παγκόσμιο επίπεδο κλίμα και τρόπος ζωής . Σύμφωνα με το Numbeo and STC Climate Index, η Κύπρος, η Πορτογαλία, η Ισπανία, η Ελλάδα και η Ιταλία κατακτούν τις 5 πρώτες θέσεις στην Ευρώπη στις κλιματικές συνθήκες. Από τις 186 χώρες που μελετήθηκαν παγκοσμίως, Ιταλία, Ισπανία, και η Ελλάδα είναι στις 15 κορυφαίες θέσεις σε ότι αφορά τη μακροζωία σύμφωνα με το UNDP. Δεν είναι τυχαίο ότι αρχαίοι πολιτισμοί όπως οι Φοίνικες, Αιγύπτιοι, Εβραίοι, Έλληνες και Ρωμαίοι άνθισαν στο παρελθόν σε αυτή την περιοχή του πλανήτη σε εμπόριο, τέχνη, αρχιτεκτονική, φιλοσοφία, επιστήμες και δημοκρατία. Αυτό το πλούσιο παρελθόν αντικατοπτρίζεται στον πολιτισμικό πλούτο της περιοχής, στον ισχυρό θεσμό της οικογενείας, στην φιλοξενία και στη διάσημη Μεσογειακή δίαιτα.

Αρκετά αναπτυγμένο δίκτυο τηλεπικοινωνιών. Η ταχύτητα του ευρυζωνικού δικτύου των περισσότερων χωρών της Νότιας Ευρώπης είναι περίπου στο ίδιο επίπεδο με τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο της ΕΕ, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις είναι υψηλότερη από χώρες όπως η Γερμανία ή το Ηνωμένο Βασίλειο. Για παράδειγμα, η μέση ταχύτητα λήψης δεδομένων (mbps) στην Ισπανία (24.8) και στην Ελλάδα (23.8) είναι πάνω από τη Γερμανία (22.6) και το ΗΒ (21.7) σύμφωνα με το 2019 OpenSignal Report. Περίπου παρόμοια επίδοση παρατηρείται και στα δίκτυα κινητής τηλεφωνίας, σε ότι αφορά την κάλυψη και ταχύτητα σύμφωνα με το Speedtest Global Index.

Αναπτυγμένο εκπαιδευτικό σύστημα και πρόσβαση σε μεγάλες δεξαμενές ταλέντων με διεθνή εμπειρία. Το 2019, το ποσοστό πληθυσμού ηλικίας 30-34 χρονών που είναι πτυχιούχοι πανεπιστημίου ήταν πάνω από το μέσο όρο της ΕΕ (41.6%), για την Κύπρο (58.8%), Ισπανία (44.7%) και Ελλάδα (43.1%). Η Πορτογαλία (36.25%) βρίσκεται κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ, αλλά ψηλότερα από την Γερμανία (35.5%), Τσεχία (35.1%) και Ουγγαρία (33.4%), ενώ μόνο η Ιταλία (27.6%) βρίσκεται χαμηλά.

Επιπλέον, την τελευταία δεκαετία προέκυψε από την Νότια Ευρώπη μία μεγάλη «διασπορά», λόγω οικονομικής ύφεσης και ανεργίας, μορφωμένων ταλέντων με διεθνή πλέον εμπειρία που θα ενδιαφερόντουσαν να επιστρέψουν πίσω στην πατρίδα τους, μόλις οι ευκαιρίες καριέρας γίνουν διαθέσιμες. Σύμφωνα με μελέτη του 2018 από το London School of Economics, στην Ελλάδα με την εμπειρία του χειρότερου Brain Drain, περισσότεροι από 220,000 Έλληνες (περίπου ένα μέλος ανά 18 οικογένειες) εγκατέλειψαν τη χώρα μεταξύ 2010 και 2015, με το 75% από αυτούς να είναι πτυχιούχοι πανεπιστημίου. Αυτές οι δεξαμενές ταλέντων της διασποράς τώρα μετατρέπονται σε μια ευκαιρία για την Νότια Ευρώπη να προσελκύσει δουλειές που μπορούν να πραγματοποιηθούν από απόσταση.

Σχετικά ανταγωνιστικό κόστος εργασίας και διαβίωσης. Κατά μέσο όρο οι μισθοί στη Νότια Ευρώπη καταγράφονται και μέχρι 30% χαμηλότεροι από τους μισθούς της Δυτικής και Βόρειας Ευρώπης (ΔΒΕ), που εν μέρει οφείλεται και στη δεκαετή οικονομική κρίση που προηγήθηκε ιδιαίτερα στις χώρες αυτές. Η εξοικονόμηση κόστους στην ενοικίαση γραφείων είναι ακόμη μεγαλύτερη. Αντιστοίχως, στον Δείκτη του Κόστους Διαβίωσης (Cost of Living Index), οι πόλεις της Νότιας Ευρώπης έχουν πολύ καλύτερη επίδοση από την ΔΒΕ (βλέπε πίνακα 1).

Παρά τη δυνατή επίδοση της Νότιας Ευρώπης σε αυτούς του τομείς, η περιοχή δεν μπόρεσε έως τώρα να ανταγωνιστεί επιτυχώς την υπόλοιπη Ευρώπη στο να προσελκύσει διεθνείς εταιρείες. Ένας βασικός λόγος για αυτό είναι το μη φιλικό προς τις επιχειρήσεις περιβάλλον της Νότιας Ευρώπης.

Μη φιλικό προς τις επιχειρήσεις περιβάλλον. Η επίδοση της Νότιας Ευρώπης σε παγκόσμιους δείκτες για το επιχειρηματικό περιβάλλον όπως Ease of Doing Business, Employment Law Flexibility, Corruption Perception Index, είναι ιδιαίτερα χαμηλή (βλέπε πίνακα 1).

Πώς θα αξιοποιήσουμε την ευκαιρία της τηλεργασίας

Με την μετάβαση στην τηλεργασία, καθώς οι εταιρείες δε θα χρειάζεται να έχουν φυσική παρουσία στις χώρες από τις οποίες οι υπάλληλοί τους θα εργάζονται διαδικτυακά, το επιχειρηματικό περιβάλλον αυτών των χωρών γίνεται λιγότερο καθοριστικό για την λειτουργία των εταιρειών.

Αυτό δε σημαίνει ότι οι χώρες της Νότιας Ευρώπης θα πρέπει απλά να περιμένουν για να γίνει το θαύμα. Αντιθέτως, καθώς ο ανταγωνισμός για προσέλκυση ταλέντων και επιχειρήσεων θα γίνεται σε παγκόσμιο επίπεδο, οι χώρες αυτές θα πρέπει να  καταβάλουν ιδιαίτερη προσπάθεια και να πάρουν σημαντικά μέτρα για να καταφέρουν να αξιοποιήσουν αυτή την ευκαιρία.

Η προσπάθεια θα πρέπει να επικεντρωθεί σε αυτά τα στοιχεία που κάνουν μία πόλη/χώρα ελκυστική στα ταλέντα, για να ζήσουν και να εργαστούν διαδικτυακά. Αυτά τα στοιχεία θα μπορούσαν να είναι τα παρακάτω.

1. Επικέντρωση των επενδύσεων σε περαιτέρω εκσυγχρονισμό και ανάπτυξη τηλεπικοινωνιακών υποδομών (πχ. Fibre optics, 5G)
2. Αναβάθμιση των υποδομών αστικής συγκοινωνίας με προνοητική ατζέντα, που να λαμβάνει υπόψη προσαρμογή υφιστάμενων υποδομών αστικής συγκοινωνίας στις πιθανές επιπτώσεις της τηλεργασίας (πχ. επέκταση του δικτύου ποδηλατοδρόμων και πεζόδρομων).
3. Βελτίωση της υπέργειας και εναέριας σύνδεσης των περιφερειακών πόλεων (αναβάθμιση και εκσυγχρονισμός των περιφερειακών αεροδρομίων και του σιδηροδρομικού δικτύου)
4. Δημιουργία κινήτρων για αναβάθμιση του γραφειακού αποθέματος και για ανάπτυξη νέων μοντέλων εργασιακών χώρων (services offices, coworking space) που θα δώσουν τη δυνατότητα σε διεθνείς εταιρείες να εγκαταστήσουν μικρής κλίμακας περιφερειακά γραφεία
5. Περαιτέρω Ευρωπαϊκή ενοποίηση σε θέματα εργατικού δικαίου, φορολογίας ώστε να διευκολυνθεί η διασυνοριακή λειτουργία των επιχειρήσεων και η τηλεργασία
6. Παροχή φορολογικών η άλλων κινήτρων στα στελέχη και στους επιστήμονες της «διασποράς» για να αντιστραφεί το Brain Drain και να προσελκυσθούν πίσω στην πατρίδα τους τα ταλέντα με διεθνή εμπειρία
7. Επενδύσεις στο εκπαιδευτικό σύστημα και απαγκίστρωση των Δημοσίων Πανεπιστημίων από τη ιδεολογική και λειτουργική εσωστρέφεια, ώστε να είναι ανοιχτά στο οικοσύστημα της καινοτομίας των ερευνητικών κέντρων, startups και διεθνών επιχειρήσεων

Κάποιες από τις πόλεις στην Νότια Ευρώπη έχουν ήδη ωφεληθεί από τους ψηφιακούς νομάδες (digital nomads) οι οποίοι προσελκύονται από την ποιότητα ζωής του Νότου. Με την τηλεργασία να εισβάλει τώρα στον κόσμο των επιχειρήσεων, η ευκαιρία για προσέλκυση αυτής της οικονομικής δραστηριότητας είναι κολοσσιαία και τα οφέλη ανεκτίμητα

1. Το Brain Drain μπορεί να αντιστραφεί, αποκαθιστώντας την πνευματική χωρητικότητα (intellectual capacity) και δυνατότητα καινοτομίας της χώρας
2. Η οικονομική δραστηριότητα της τηλεργασίας θα προσελκύσει περισσότερες επιχειρήσεις και επενδύσεις στη χώρα
3. Η αύξηση της απασχόλησης θα αυξήσει το εισόδημα, το βιοτικό επίπεδο και την καταναλωτική δύναμη της κοινωνίας
4. Όλα αυτά θα δημιουργήσουν έναν ενάρετο κύκλο, που θα συμβάλει και αυτός στη βιώσιμη ανάπτυξη και σε ένα  ευοίωνο μέλλον για την χώρα

Όπως είπε και ο Μάρκ Ζούκερμπεργκ του Facebook στο μήνυμα του για το πλάνο μετάβασης στο μοντέλο της τηλεργασίας «η περισσότερη τηλεργασία θα είναι πολύ θετική στο να δημιουργήσει μια ευρεία οικονομική ευμάρεια».

Αυτή είναι μια μοναδική ευκαιρία για την Ελλάδα και τη Νότια Ευρώπη η οποία δεν πρέπει να χαθεί!

 Επίδοση χωρών της Νότιας Ευρώπης στις κατηγορίες των Συνθηκών Διαβίωσης, Κόστους, Επιχειρηματικού Περιβάλλοντος σε σχέση με το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γερμανία και την Πολωνία. Δεδομένα σε επίπεδο πόλης: Ελλάδα (Αθήνα), Ιταλία (Ρώμη), Πορτογαλία (Λισαβώνα), Ισπανία (Μαδρίτη), Ηνωμένο Βασίλειο), Γερμανία (Βερολίνο), Πολωνία (Βαρσοβία).

*Ο Δήμητρης Ηλία Βλαχόπουλος εργάζεται στο Λονδίνο ως Σύμβουλος Επιχειρήσεων στη διεθνή real estate εταιρεία Cushman & Wakefield, όπου και ηγείται του τμήματος Location Strategy στην Ευρώπη

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ