Ιστορία και ιστορήματα: το μπλόκο των SS στην Αιανή του 1944

του Θανάση Καλλιανιώτη

προλογικά

Διαχωρίζουμε την Ιστορία από το ιστόρημα, επειδή η αναζήτησης της αλήθειας που επιδιώκεται στην πρώτη διαφέρει των μυθοπλασιών που δυναστεύουν το δεύτερο. Όντως, ιδιαίτερα για το μακρινό παρελθόν, δεν είναι εύκολη η διάκριση μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας, ιδίως όταν εμφιλοχωρεί η στράτευση. Όταν ο ευγενής ιστορικός αδιαλείπτως απεκδύεται και από την υποκειμενικότητα που τον ενδύει, η αλήθεια δεν είναι δύσκολο να ευρεθεί.

Παρ’ όλο που διαθέτουμε έμμεσες μόνον πηγές υποστηρίζουμε ότι η γερμανική μονάδα που έλαβε μέρος στην επιχείρηση της 25^ης Ιανουαρίου 1944 στην Αιανή αποτελούνταν από το 13^ο λόχο του 7/4 τεθωρακισμένου συντάγματος Γρεναδιέρων των SS[1] (επίλεκτοι) κι όχι της Βέρμαχτ (υπόλοιπος Στρατός). Στάλθηκε λόχος όχι μόνον εξαιτίας της επιπολάζουσας εμφάνισης των ανταρτών του ΕΛΑΣ στα κράσπεδα της Κοζάνης αλλά κι επειδή το Φρουραρχείο της πόλης διέθετε ευάριθμους άνδρες, ενώ τους τραυματίες των Waffen SS της Ροδιανής, φρουρούς των μεταλλείων, δεν πιστοποίησε παρών στην υπόθεση καλός γνώστης της εποχής.[2]

Επιπροσθέτως την προηγούμενη ημέρα είχαν επιδράμει αιματηρά στο Βατερό «στρατιώτες των SS».[3] Η μαρτυρία πως ένας από τους Γερμανούς που είχαν προσέλθει τότε στην Αιανή ήταν «γεμάτος κανέδες, αγκυλωτούς σταυρούς και παράσημα»[4] παραπέμπει πιθανόν στο διοικητή της μονάδας αυτής, τον συνταγματάρχη Καρλ Σύμερς.[5]

Θα εξετάσουμε τόσο τα γεγονότα όσο και το συγκείμενο, διότι, εν αντιθέσει με λογοτέχνες ή ιστοριογράφους, η ένταξη του τοπικού στο ευρύτερο πλαίσιο ερμηνεύει διάφορα. Νωρίτερα όμως θα φανεί πώς αντανακλώνται τα πεπραγμένα της Αιανής στις προφορικές μαρτυρίες, στα γραπτά ιστορήματα και στις πολιτικές διακοινώσεις, μία πράξη για να δούμε απτά πως διαθλάται το παρελθόν στο πρίσμα του χρόνου.

1. Εγγράψου εθελοντικά στα ένοπλα SS, προτρέπει σε όσους έκλεισαν τα 17 έτη γερμανική αφίσα , βλ. http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Waffen-SSposter01.jpg

Ποια είναι η ωφέλεια των ιστορικών αληθειών; Ο ομιλών θεωρεί πως η βία ποτέ δεν λείπει από τη ζωή μας οπότε η ιστορική ανάλυση προηγούμενων σφοδρών καταστάσεων ωφελεί σήμερα στο ηθικό μέρος, στη σκέψη, στις πράξεις και στην εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων. Αν αγνοούμε ή αμάρτυρα ωραιοποιούμε το παρελθόν, πράγμα του συρμού σήμερα, γινόμαστε δέσμιοι τόσον αυτού[6] όσο και του παρόντος (που καθόλου δεν αποδεικνύεται επιτυχημένο όπως αφειδώς σπερμολογούν οι τάξεις διοικητικής, οικονομικής και πνευματικής εξουσίας). Και φυσικά και του μέλλοντος.

Ο κομματικός εορτασμός

Την 29^η Νοεμβρίου 1964 στο καφενείο του Γεωργίου Γκαραλιού, το οποίο βρισκόταν σε περίοπτη θέση στο κέντρο τη Αιανής, πρώην Ελασίτες, παλαιοί φίλοι του ΕΑΜ και ενεργά μέλη της ΕΔΑ μιμούμενοι την αντίστοιχη εορτή της Αντίστασης στη γέφυρα του Γοργοποτάμου ανάρτησαν φωτογραφίες του Άρη Βελουχιώτη και του Στέφανου Σαράφη κι εν μέσω οινοποσίας άρχισαν να άδουν αντάρτικα τραγούδια, πρώτη φορά δημοσίως από τον καιρό της Κατοχής.

Το γεγονός έφτασε τάχιστα στ’ αυτιά της Χωροφυλακής. Την άλλη μέρα 16 από τους ευωχούμενους παραπέμφθηκαν σε δίκη στην Κοζάνη, προφανώς ως διασαλευτές της δημοσίας τάξεως. Μάρτυρες κατηγορίας συγγενείς κι υποστηρικτές της κοινοτικής αρχής, στην υπεράσπιση ο Γρηγόρης Γκουρτζιούμης κι ο Χρήστος Καλύβας. Καταδικάστηκαν τελικά μόνον τρεις βγαίνοντας όμως την ίδια μέρα με εγγύηση 15.000 δραχμών.[7] Ήταν περίοδος διακυβέρνησης της Ενώσεως Κέντρου κι όχι της ΕΡΕ, άλλως οι επιπτώσεις θα ήταν αυστηρότερες.

Έπειτα η εορτή της Αντίστασης, εκτός των ετών 1967 -1974, μεταφέρθηκε στο Φαρδύκαμπο Σιάτιστας, προφανώς για τη «μαζικότητα» του κινήματος, αφού η αποκέντρωση εκφερόταν (όπως πάντα κι από όλους) μόνον στα λόγια.

Η θρησκευτική εορτή

Δεκαέξι χρόνια αργότερα, το 1980, μια διαφορετική ημερομηνία, την 25^η Ιανουαρίου, έλαβε χώραν ο δεύτερος εορτασμός της Αντίστασης στην Αιανή από την οπτική όμως της θρησκείας μέσω του Βελβεντινού εφημερίου του χωριού –συνήθως έως τότε ιερείς χρίονταν μόνον εντόπιοι. Το έναυσμα είχε δώσει νωρίτερα ο λαϊκός ποιητής Βασίλειος Μπούλης (προσεχώς θα τιμηθεί δεόντως από το Σχολείο του Λαού), ο οποίος σε ποίημά του αναφερόταν -γραπτά πρώτος αυτός- στο γεγονός:

Μας ήρθανε κι οι Γερμανοί/ έχουν φρίξει οι Χριστιανοί/ και 25 απ’ το Γενάρη/ μας έχουν μάσει στον Άη –Γιώργη κουβάρι/ πολυβόλα στούνε στην αυλή/ αν θέλουν κανονίζουν από κει/ και μας πότισαν φαρμάκι/ έχουν σκοτώσει το Γιαννάκη.[8]

Ο πατήρ σε ομιλία του μέσα στο ναό του Αγίου Γεωργίου χρονολόγησε το συμβάν στο 1943, ίσως διότι αυτή το έτος ανέφεραν οι πληροφορητές του, οι οποίοι δεν επαφιόταν με παλαιοκομμουνιστές του χωριού. Θεώρησε ως δεδομένη την εκτέλεση των κατοίκων από το γερμανικό θηρίο. Αποδίδοντας τη σωτηρία των κατοίκων στο θεό και στον εορτάζοντα τότε Άγιο Γρηγόριο καταδίκασε τον πόλεμο και τους εξοπλισμούς, πρακτική σύμφωνη με το πασιφιστικό κλίμα της εποχής, κι έκλεισε με προτάσεις για το πλαίσιο της γιορτής, ανάμεσα στις οποίες συμπεριλαμβάνονταν η θεσμοθέτηση αργίας και η επέκταση της εορτής με πολιτιστικές εκδηλώσεις στο προαύλιο του ναού.[9]

Έντυποι διαξιφισμοί

Όψη εφημερίδας του ΠΜΣ  Αιανής, αρχάς  1980. Στις στήλες της υποστηρίχτηκε σθεναρώς η άποψη της εαμικής  «σωτηρίας» του χωριού από τους Γερμανούς την 25η Ιανουαρίου 1944 χωρίς όμως την απαραίτητη τεκμηρίωση

Οι τελευταίες προτάσεις του εφημερίου άναψαν φωτιές σε δίκτυο νέων του χωριού, οι οποίοι θεωρούνταν από έτερους πολίτες ως κρυπτοκομιστές επιταγών του ΚΚΕ. Παρόλο που οι νέοι ισχυρίζονταν πως ο λόγος τους ήταν πολιτικός, δεν ήταν δύσκολο να ανιχνευθούν τουλάχιστον στο λεξιλόγιό τους συλλογικές ταυτότητες ομοειδών συμφερόντων. Ανάγλυφα ξεπρόβαλε τις περισσότερες φορές ο κομματισμός στην επιλογή των θεμάτων ή στην κλίση προς την ανωνυμία των συντακτών της εφημερίδας του Πολιτιστικού Συλλόγου του χωριού.[10] Π.χ. σε ομιλία για τη «Διεθνή ύφεση και ειρήνη» που είχε διοργανωθεί την 17^η Μαΐου 1980 στην Αιανή το ονοματεπώνυμο του ξένου ομιλητή δεν μνημονεύτηκε ποτέ,[11]ίσως διότι επρόκειτο για στέλεχος του ΚΚΕ.

Στον ιερέα απάντησαν δύο 15χρονοι γυμνασιόπαιδες. Αφέθηκε ελεύθερο να καλπάσει εναντίον των θρησκευτικών χαρακωμάτων το νεανικό σφρίγος ή η καθοδήγηση επέλεξε το ρόλο του υποβολέα αισθανόμενη πως το πεδίο της μάχης ήταν αμμώδες; Γι αυτό προστέθηκε (ως δικαιολογία έπειτα από πιθανή ήττα) στα ονοματεπώνυμα των εφήβων η ιδιότητα «Μαθητής Γυμνασίου Αιανής»;

Ο πρώτος έφηβος πεζογραφώντας χρονολόγησε το συμβάν στο 1943 και πρόσθεσε στη σκηνή γερμανόφιλους με πολιτικά ρούχα. Αρίθμησε τους Γερμανούς σε ένα σύνταγμα, το οποίο φόνευσε έναν από τους δυο παρευρισκόμενους αντάρτες κι έπειτα έστειλε αναγνωριστική περίπολο στο Χρώμιο, η οποία επέστρεψε ατουφέκιστη. Η σωτηρία οφειλόταν σε «Αιανιώτη, στέλεχος των ανταρτών»,[12] ο οποίος δεν κατονομάστηκε. Είναι προφανές πως ο νέος εργάστηκε ομιλώντας με αυτόπτες μάρτυρες, αλλά η άποψη για τη σωτηρία του χωριού δεν είχε μάλλον αλιευθεί κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων. Ο επόμενος τράβηξε από τη φαρέτρα του ελεύθερους στίχους. Προσπαθώντας να ισορροπήσει το παλαιό με το νέο τόξευσε τη θρησκευτική αιτιολόγηση σε τίτλο ενός εκ των έργων του: «Ο Άγιος Γρηγόριος …λένε άλλοι».[13] Ποιοι ήταν οι «άλλοι» δεν εξακρίβωνε.

Ο τρίτος εορτασμός, θρησκευτικός πάλι αλλά αυτή τη φορά με βαθύ κοσμικό χτένισμα, έλαβε χώραν με χορούς και κλαρίνα στο προαύλιο του ναού. Δεν αφέθηκε αναπάντητος. Περιοδολογώντας πάλι το συμβάν στο 1943 ανώνυμος αρθρογράφος αρίθμησε τους Γερμανούς σε λόχο και θεώρησε την Αιανή επίκεντρο ανταρτών. Ένας από τους δυο Έλληνες διερμηνείς, χωριανός, δεν κάρφωσε τους έγκλειστους στον κλοιό αντάρτες. Μια διμοιρία κατευθύνθηκε εποχούμενη προς το χωριό Χρώμιο κι επέστρεψε άθικτη. «Η οργάνωση του ΕΑΜ στο χωριό προσπάθησε να ειδοποιήσει έγκαιρα τους αντάρτες» να μην την τουφεκίσουν πρόσθεσε. Τελικά κατέληξε πως «την ιστορία τη φτιάχνει ο λαός με τους αγώνες του και τις θυσίες του και όχι με ατέλειωτα ευχολόγια»,[14] φράση που διασώζεται σχεδόν παρόμοια σήμερα στο χώρο της ορθόδοξης Αριστεράς.[15] Παρεμπιπτόντως γνώμη του γράφοντα είναι πως την ιστορία τη φτιάχνουν και οι άλλοι  ή, ίσως ορθότερα, την ιστορία φτιάχνει ο λαός ακολουθώντας πιστά τις προσταγές ηγετών και αγκιτατόρων, κρυφών ή φανερών.

Νιώθοντας ορθώς πως έλειπαν βασικά στοιχεία της ιστορίας, ο ανώνυμος αρθρογράφος κάλεσε τους αναγνώστες να συνεισφέρουν γραπτώς στην υπόθεση, η οποία μαζί με άλλες οικοδομούσαν την κάθετη αντίθεση μέρους των νεολαίων του χωριού με τον ιερέα και τους υποστηρικτές του –ανάμεσα στους τελευταίους περιλαμβάνονταν αρκετοί μετανοήσαντες «φρουροί της Επαναστάσεως» του 1967.

Στο κάλεσμα ανταποκρίθηκε παλαιό στέλεχος της ΠΕ του ΚΚΕ Κοζάνης από την Κάτω Κώμη, ο οποίος ευρισκόταν την 25η Ιανουαρίου 1944 μέσα στο γερμανικό κλοιό. Τεκμηρίωσε ως ορθή τη χρονολογία 1944 υπενθυμίζοντας ότι το ίδιο λάθος είχε συμβεί και πέρυσι, αλλά κανείς δεν είχε πιστέψει τις απόψεις του (η χρονολογία διορθώθηκε τελικά μετά το 1996 έπειτα από παρεμβάσεις του γράφοντα!). Ακόμη ονομάτισε δύο παρόντες αντικομμουνιστές ενόπλους από το χωριό Σπάρτο και την ύπαρξη γερμανικής μοτοσυκλέτας.[16]

Στην εποχή του λαϊκισμού

Με την άνοδο του λαϊκισμού στην εξουσία, το 1981 δυστυχώς η εφημερίδα η Αιανή, θαυμάσια τοπική πηγή, σταμάτησε δυστυχώς την έκδοσή της καθώς οι συντάκτες της προσανατολίστηκαν στην κατάκτηση της τοπικής εξουσίας. Η εορτή συνεχίστηκε ως εκκλησιαστική μέχρι την αναχώρηση του δημιουργού της στον Βελβενδό. Κανείς από τους ηγήτορες ή τους σπουδαγμένους του χωριού δεν έδινε σημασία στο παρελθόν.

Δέκα χρόνια αργότερα προκαλεί έκπληξη η ενασχόληση με την ίδια ιστορία. Συντηρητής αρχαιοτήτων χωρίς να αναγνώσει, θυμηθεί ή πιστέψει την τεκμηρίωση του 1944 από τον αυτόπτη Κατωκωμίτη, χρονολόγησε κι αυτός το συμβάν στο 1943. Πρόσθεσε στη σκηνή γερμανικά μεγάφωνα «προσοχή προσοχή, όλοι οι άντρες να συγκεντρωθούν στην πλατεία» και θεώρησε την επιδρομή των Γερμανών προϊόν προδοσίας. Η σωτηρία των κατοίκων οφειλόταν κατ΄ αυτόν στις γυναίκες που κλαίγοντας και βρίζοντας τους Γερμανούς τους έδιωξαν από το χωριό. Επιδιώκοντας όμως κι αυτός αδιατάρακτη τη σχέση με τη θρησκεία κατέληγε: «θαύμα! Ναι γέροντά μου, θαύμα η χριστιανική ψυχή του Έλληνα».[17] Δεν είχε άδικο ως προς τις γυναίκες, μόνο που η χρονολογία της δράσης των ήταν η 17^η κι όχι η 25η Ιανουαρίου όπως θα δούμε παρακάτω. Μεγάφωνα κανείς μάρτυρας ποτέ δεν ανέφερε, κι εξάλλου ως πλατεία θεωρούταν τότε ο αύλειος χώρος του παλαιότατου μοναστηριού της Κοιμίσεως της Θεοτόκου κι όχι το προαύλιο του Αγίου Γεωργίου. Ποιος τέλος πρόδωσε και τι, δεν έχει ακόμη εξηγηθεί.

Κυβερνητικές διακοινώσεις

Σε πρόσφατη, 2014, προδημοσίευση περί της ιδίας εορτής της Δημοτικής Κοινότητας Αιανής, προφανώς παρόμοια με παρελθοντικές υπόλοιπες, αναφέρεται: «οι Γερμανοί …συγκέντρωσαν …τους άνδρες της Αιανής για ομαδική εκτέλεση, η οποία όμως αποφεύχθηκε χάριν του ευφυούς χειρισμού των τότε πολιτικών υπευθύνων του Ε.Α.Μ. της Αιανής. Τιμούμε την μνήμη όλων των αγωνιστών για τη διάσωση της Αιανής».[18] Εδώ είναι απορίας άξιον πώς το σωτηριολογικό μοντέλο του 1980 επανέρχεται έπειτα από τρεις δεκαετίες, εμπλουτισμένο βεβαίως, πάλι στο προσκήνιο! Ενώ παλαιότερα το χωριό το είχε «σώσει» ένας σωτήρας, στέλεχος των ανταρτών, ανώνυμος ως σήμερα, τώρα η νέα άποψη διατείνεται πως το έσωσαν πολλοί, οι «πολιτικοί υπεύθυνοι του ΕΑΜ» του χωριού.

Ποιο είναι όμως το ακριβές σημαινόμενο της φράσης «πολιτικοί υπεύθυνοι του ΕΑΜ Αιανής»; Εννοείται μόνο το 5μελές Λαϊκό Συμβούλιο ή και οι άλλοι 12 των Λαϊκών Επιτροπών Εκκλησιαστικής, Σχολικής, Επισιτιστικής και Ασφάλειας, συν οι 4 αντίστοιχοι του Λαϊκού Δικαστηρίου;[19] Αν όλοι, τότε οι σωτήρες αυξάνονται στους 21. Πώς συνεννοήθηκαν 21 άνδρες μέσα σε κλοιό γερμανικών ταχυβόλων MG 32[20] και των εξαιρετικά φονικών πολυβόλων MG 42,[21] τι αποφάσισαν και τι ακριβώς έπραξαν είναι στο γράφοντα άγνωστο.

Μόλις χθες 24^η Ιανουαρίου 2014 ομότιμος πολιτικός ανήρτησε στο Φέισμπουκ: «χάρη στην ομοψυχία όλων των κατοίκων της Αιανής και στους σοφούς χειρισμούς των Τοπικών Αρχών και Πολιτικών Υπεύθυνων του ΕΑΜ …γλύτωσε η Αιανή από τον βέβαιο και προγραμμένο αφανισμό ! …Τιμούμε τους Προγόνους μας, τους Πατεράδες μας και τους Αγωνιστές της Ε.Α. !».[22] Εδώ βλέπουμε να προστίθενται στον κατάλογο των σωτήρων κι άλλοι, οι Τοπικές Αρχές, δηλαδή το κοινοτικό συμβούλιο του χωριού, διορισμένο και επικυρωμένο άμεσα από την Ελληνική Πολιτεία κι έμεσα από τους Γερμανούς, αφού οι κοινότητες της περιοχής από το καλοκαίρι του 1943 ανήκαν (τυπικά) σε Γερμανική Διοικητική Περιφέρεια.[23] 

Τα ερωτήματα εδώ αυξάνονται: ο πρόεδρος της κοινότητας έλειπε από το χωριό εκείνη την ημέρα, θα λογαριαστεί κι αυτός ως ωσεί παρών; Πώς έγινε η συνεννόηση, αφού τα συμφέροντα του επαναστατικού ΕΑΜ και της διορισμένης κοινοτικής εξουσίας ήταν αντιμαχόμενα, γι αυτό άλλωστε δεκάδες κοινοτάρχες είχαν εκτελεστεί έως τότε στην περιοχή από τους αντάρτες όπως π.χ. οι Αλέξανδρος Σπυρίδης του Αγίου Χριστοφόρου κι ο Γεώργιος Παυλίδης από το Ανατολικό;[24]

Επιχρωματισθέν εξώφυλλο περιοδικού που εξέδιδε ο γράφων στην Αιανή. Ολόκληρο το τεύχος είχε αφιερωθεί στα γεγονότα της 25ης Ιανουαρίου 1944

Αν τέλος θεωρηθεί η τιμή στους προγόνους μας και στους πατεράδες μας ίση με την αντίστοιχη προς τους αγωνιστές της «Εθνικής Αντίστασης», τότε λίγοι από τους ζώντες και τεθνεώτες απομένουν ατίμητοι. Όμως από αυτούς τους λίγους –δηλαδή τους αντιεαμικούς ή τους αδιάφορους- μάλλον είχε αρκετούς η Αιανή, ίσως περισσότερους από τους τιμώμενους, αν ρωτιούνταν.

Τι πραγματικά συνέβη

Το 1996 είχε εμπλακεί στη διένεξη ο γράφων με το αφιέρωμα «25 Γενάρη 1944» στο περιοδικό Τετράδια Ιστορίας, τ. 7 (Γενάρης 1996) διορθώνοντας τη χρονολογία και προσθέτοντας διάφορα. Από αυτά όμως μόνον το έτος 1944 εισακούστηκε.

Ας αφηγηθούμε λοιπόν από την αρχή οπλισμένοι με μελέτη, εξαντλητικές προφορικές συνεντεύξεις και ιστορική λογική. Την 16^η Γενάρη 1944 Γερμανοί τεχνικοί των μεταλλείων Ροδιανής έρχονται στην Αιανή με μοτοσυκλέτα προς αγοράν βοδιών. Πληρώνουν και κανονίζουν την επόμενη μέρα να έλθει αυτοκίνητό τους να τα φορτώσουν. Η μελλοντική άφιξή τους διαδίδεται και λόχος του 1/27 τάγματος του ΕΛΑΣ με διοικητή τον Κοζανίτη Νικόλαο Βαλαγιάννη καταφθάνει στην περιοχή. Δύο νάρκες τοποθετούνται στη βόρεια είσοδο του χωριού και οι αντάρτες πιάνουν ενεδρευτικές θέσεις στα υψώματα Άι-Πρόδρουμους και Άι-Λιας.

Κτύπημα Γερμανών μέσα στο χωριό σήμαινε αναπόδραστο ολοκαύτωμα. Αντέδρασαν τότε αρκετοί, αν όχι όλοι, οι κάτοικοι, με προεξάρχουσες τις γυναίκες -μνημονεύεται η Βάια Ασημίνα. Ο παππούς μου Νάτσιος Κύρινας μόλις πρόλαβε να ξεθάψει τις νάρκες και οι αντάρτες αποσύρθηκαν. Δεν έχει εξακριβωθεί αν οι Γερμανοί είδαν το αγωνιώδες σκηνικό πριν πέσει η αυλαία της ησυχίας. Τα ζώα πάντως φορτώθηκαν και το αυτοκίνητο έφυγε απείραχτο.

Πρωί της 24^ης Ιανουαρίου 1944 αντάρτες του Σινιάτσικου με αρχηγό τον φιλόλογο Αλέξη Ρόσιο (Υψηλάντη στο επαναστατικό ψευδώνυμο) ενεδρεύοντας στο λόφο Καγιά Μπασί ελάχιστα ανατολικά του Βατερού φόνευσαν τον Γερμανό ιατρό των SS Δρ. Χάας και τραυμάτισαν βαριά τον οδηγό του. Ο Δρ. Χάας είχε ως τότε χειρουργήσει δωρεάν δεκάδες Έλληνες πολίτες από την πόλη της Κοζάνης και την επαρχία, π.χ. τον αγρότη Νικόλαο Τσιτσιμίκλη από τον Βελβενδό και τον Κοζανίτη ράπτη Ιωάννη Μπουμπόναρη. Γράφει ο τελευταίος σε ανέκδοτα ακόμη χειρόγραφά του:

…θα πέθαινα αν δεν ερχόταν ένας πολύ καλός Γερμανός γιατρός Αξιωματικός και εκτός των Γερμανών στρατιωτών που γιάτρευε και ήταν πολύ καλός χειρούργος. Ήταν και καλός άνθρωπος. Χειρουργούσε και Έλληνες πολίτες χωρίς λεφτά, όπως και μένα που με έκανε δύο μαζί εγχειρίσεις, σ’ ένα σχολείο στην Κοζάνη στο 5ο δημοτικό που το επέταξαν…[25]

Την ίδια μέρα οι SS επισκέφτηκαν μαινόμενοι τον τόπο της ενέδρας φονεύοντας ό,τι κινούταν στο δρόμο τους, εκτελώντας και φυλακίζοντας κατοίκους του Βατερού. Εκείνο το πρωί 27 άνδρες είχαν χάσει τη ζωή τους από γερμανικά πυρά.

Βαθιά χαράματα της επόμενης ημέρας Γερμανοί κατέβηκαν σιωπηλοί από «28» αυτοκίνητα[26] στα πρόθυρα της Αιανής –η πληροφορία για 200 οχήματα[27] είναι υπερβολική. Κύκλωσαν το χωριό στήνοντας φυλάκια στους γύρω λόφους. Εισβάλλοντας έπειτα στα σπίτια και χωρίς να ξεφύγει ούτε μία ριπή υποχρέωσαν τον αντρικό πληθυσμό να συγκεντρωθεί στο προαύλιο του ναού του Αγίου Γεωργίου. Αν επέλεγαν τη σημερινή πλατεία, δεν θα υπήρχε οπτική επαφή με τα φυλάκιά τους. Το σχέδιο αντανακλά εμπειρία μάχιμης μονάδας.

Ο υπεύθυνος του ΕΑΜ Αιανής Ιωάννης Γιαννάκης ή Στάμος, όταν άκουσε για την ύπαρξη Γερμανών προσπάθησε να διαφύγει προς τη θέσηΠαπαζήση φορτωμένος με δύο ατομικά όπλα. Βληθείς όμως από τον Άι-Λια, προφανώς με ΜG 42, εξέπνευσε. Ο σύντροφός του Σπύρος Ζυμάρας από την Κάτω Κώμη, στέλεχος της ΠΕ Κοζάνης του ΚΚΕ, δεν τον είχε ακολουθήσει. Αφέθηκε να μεταφερθεί όπως όλοι οι άνδρες στο προαύλιο του ναού παίζοντας το κεφάλι του, επιλογή που έσωσε τη ζωή του.

Ο πατέρας μου Γρηγόρης Καλλιανιώτης την ημέρα εκείνη είχε λάβει άδεια από την εργασία του στα μεταλλεία Ροδιανής για να εορτάσει στην Αιανή:[28]

4. Ο Γρηγόριος Καλλιανιώτης υπηρετώντας τη θητεία του κατά τη διάρκεια του κυρίως Εμφυλίου Πολέμου. Παρότι ανένταχτος κι ακομμάτιστος, έπαιξε σωτήριο ρόλο στο μπλόκο των Γερμανών στην Αιανή τον Ιανουάριο του 1944

Γιόρταζα εκείνη τη μέρα κι είχα έρθει από βραδύς στο χωριό.

Πρωί πρωί καθώς πήγα να ανοίξω το στάβλο μια κλωτσιά μ’ έριξε κάτω. Γύρισα κι είδα έναν απειλητικό, με προτεταμένο όπλο, Γερμανό. Was ist loss? (τι συμβαίνει;) τον ρώτησα. Εξεπλάγη που μιλούσα Γερμανικά. Τον είπα ότι εργάζομαι στα μεταλλεία Ροδιανής σαν αποθηκάριος τροφίμων. Προχωρήσαμε ως την εκκλησία. Είδα εκεί μαζί με τους Γερμανούς οπλισμένους Έλληνες που φορούσαν πολιτικά.

Άρχισαν οι Γερμανοί να με ρωτούν για Banditen (συμμορίτες). Στεκόμασταν έξω από τον κλοιό μαζί με τον αντιπρόεδρο της κοινότητας Μανώλα και προσπαθούσα να καταλάβω τι ακριβώς ζητούσαν οι Γερμανοί.

Εκείνη την ώρα άκουσα το Γιώργο Γκαραλιό να λέει «Διάουλι, σκότουσαν του Γιαννάκ(η)». Αμέσως λέω στους Γερμανούς ότι κάποιος Γιαννάκης είναι σημαντικό πρόσωπο στην οργάνωση του χωριού μας. Όταν σε λίγο τον έφεραν και τον απίθωσαν μπροστά μας υποκρίθηκα πως δεν τον γνώριζα! Απάντησε μέσω εμού ο Μανώλας ότι ο νεκρός λέγονταν Γιαννάκης.

Οι Γερμανοί διέταξαν 3 νεολαίους να φέρουν αυγά και παίρνοντας μαζί τους εμένα πήγαμε στο σπίτι του Γιαννάκη. Έβγαλαν ένα βόδι κι ένα γάιδαρο έξω και άναψαν φωτιά. Ό,τι πρόλαβε η γυναίκα του έριξε από το πίσω παράθυρο. Άρχισαν σε λίγο να σκάζουν οι κρυμμένες στα ντουβάρια σφαίρες και δεν επέτρεπαν κανέναν πια να πλησιάσει.

Εν τω μεταξύ οι Γερμανοί αποφάσισαν να ανιχνεύσουν το δρόμο προς το Χρώμιο, γνωρίζοντας προφανώς πως σε δύο εβδομάδες θα περνούσαν πάλι από εκεί συμμετέχοντας σε μεγάλη εκκαθαριστική επιχείρηση εναντίον του ΕΛΑΣ. Προπορεύτηκε μοτοσυκλέτα με το Χρήστο Τζαναμπέτη στο καλάθι και αυτοκίνητα ακολουθούσαν από πίσω. Σταμάτησαν στο Χρώμιο μέσα, οδοιπόρησαν για ένα διάστημα κι επέστρεψαν πίσω χωρίς να δεχθούν ούτε μία τουφεκιά. Ο σύνδεσμος που είχε σταλεί από το Χρώμιο στην Ποντινή να ειδοποιήσει για την παρουσία των Γερμανών δεν πήγε.[29]

Ο κλοιός της Αιανής έληξε χωρίς να ελεγχθούν οι ταυτότητες των εγκλείστων ούτε να γίνει έρευνα για όπλα. Γερμανοί κι ένοπλοι Έλληνες ανέβηκαν στα αυτοκίνητα και ξεκίνησαν για Κοζάνη παίρνοντας μαζί τους 10 άνδρες του χωριού, οι οποίοι δεν είχαν καταβάλει (λόγω πενίας ή εκουσίως) το φόρο της δεκάτης στην Ελληνική Πολιτεία –ανάμεσά τους κι ο Πάσχος Γκαραλιός, περιοδικός αντάρτης του ΕΛΑΣ.[30] Στην φορολογική τελειότητα ήταν πολύ μεθοδικοί οι Γερμανοί όπως αποδεικνύεται σε ανάλογη υπόθεση του οικισμού Γαλάνη Μπουτζακίων.[31]

Οι Αιανιώτες κρατούμενοι κοιμήθηκαν το βράδυ στο στρατόπεδο της Κοζάνης. Το επόμενο πρωί 26^η Ιανουαρίου 1944 άκουσαν τρομαγμένοι τα πυρά γερμανικού αποσπάσματος που εκτέλεσε έξω από το στρατόπεδο 43 άνδρες ως αντίποινα για το γερμανικό αίμα. Αυτό μάλλον επιτάχυνε την απόφασή τους να πληρώσουν όσο το δυνατόν τα χρωστούμενα. Ελευθερώθηκαν το απόγευμα της επόμενης μέρας, αφού προφανώς πλήρωσαν.[32]

Το βράδυ της 25^ης Μαρτίου 1944, την ίδια μέρα δηλαδή της επιχείρησης στην Αιανή  ο φρούραρχος Κοζάνης ταγματάρχης Άλφρεντ Μάττιχ διοργάνωσε δεξίωση καλώντας την ελίτ της πόλης. Από αγαλλίαση αφού διαπιστώθηκε πως δεν υπήρχαν αντάρτες στον Τσιαρτσιαμπά ή από προεξαγγελτική καταπράυνση, αφού την επόμενη θα υπέγραφε την εκτέλεση 43 κρατουμένων; Μήπως εξήγησε στους παρισταμένους ότι μόνον 3 από τους μελλοθάνατους ήταν Κοζανίτες, ενώ οι άλλοι αγρότες από τα περίχωρα της πόλης οπότε ούτε έπρεπε να παραπονεθούν ούτε να ξεφύγουν από την έως τότε νομιμόφρονα στάση τους;

Αναπάντητα ερωτήματα

Για ποιο λόγο οι ειρημένοι αντικομουνιστές οπλίτες από το Σπάρτο δεν πρόδωσαν την ύπαρξη του γνωστού τους στελέχους του ΚΚΕ από την Κάτω Κώμη; Δεν τον είχαν δει καθώς προσπαθούσε εναγωνίως να κρυφτεί από τα μάτια τους ή δεν είχαν αυξημένο μένος εναντίον των ανταρτών, αφού το χωριό τους δεν είχε κτυπηθεί μέχρι τότε; Καθώς ένας εκ των δύο ολίγους μήνες αργότερα άλλαξε στρατόπεδο, η εξήγηση της αβλεψίας οφείλεται ίσως στην τεράστια γκρίζα ζώνη που εκτεινόταν σε αμφότερες τις πλευρές.

Κατά μαρτυρία του θείου μου Θανάση Καλλιανιώτη στη σκηνή διερμήνευε ο γνωστός του Μιχάλης Παπακωνσταντίνου. Όταν Γερμανός στρατιώτης έφερε το θείο για να τον κλείσει κι αυτόν στο προαύλιο του Αγίου Γεωργίου, ο Μιχάλης είπε στο Γερμανό να τον συνοδεύσει πίσω στο σπίτι του κι όντως ο στρατιώτης το έπραξε.[33] Τι ακριβώς κουβέντιασαν στα γερμανικά είναι άγνωστο. Λογικό είναι να ειπώθηκε πως ο θείος έμενε Κοζάνη κι όχι μόνιμα στην Αιανή, οπότε ας επέστρεφε πίσω.

Παγιωμένες αντιλήψεις

Ας επεξεργαστούμε τώρα όσα έχουν αναφερθεί: η άποψη πως η εκτέλεση των κατοίκων της Αιανής από τους Γερμανούς ήταν «δεδομένη» και «προγραμματισμένη» δεν ισχύει, αφού δεν εκτελέστηκαν! Δεν είχε φονευθεί κανείς Γερμανός στρατιώτης μέσα ή κοντά στο χωριό για να υπάρξουν αντίποινα. Φυσικά η Αιανή δεν ήταν ποτέ «επίκεντρο» των ανταρτών, διότι η έδρα των τελευταίων ήταν η περιοχή των Βεντζίων, από κει εξορμούσαν. Αφού την Αιανή, 20 χμ. από την Κοζάνη και 10 από τη Ροδιανή, διέσχιζε αμαξιτός δρόμος, πώς θα έδραζαν αντάρτες εντός της;

Η στάση των Γερμανών στην Αιανή είχε ως σκοπό τον εγκλωβισμό ενόπλων, αν όντως είχε καταυλιστεί τμήμα τους μέσα. Κύριος όμως σκοπός της άφιξής των ήταν η ανίχνευση προς τα Βέντζια και η κατάσταση του οδοστρώματος για την προσεχή τους μεγάλη επιχείρηση.

Ακόμα και φονεύοντας ένοπλο αντίπαλό τους η μόνη ανάρμοστη πράξη των Γερμανών στην Αιανή ήταν η πυρπόληση οικίας, γεγονός όχι πρωτότυπο, αφού ολίγους μήνες νωρίτερα το ίδιο είχαν πράξει εις βάρος ανταρτών του ΕΛΑΣ του ιδίου χωριού. Ο λόχος των SS, διότι μόνο δύναμη λόχου διέθετε ικανό αριθμό αντρών ώστε να επανδρωθούν φυλάκια έξω από το χωριό και να συλλεχτεί ο πληθυσμός μέσα του, δεν εφήρμοσε βία στην Αιανή, γεγονός που διαλύει παγιωμένες αντιλήψεις (στερεότυπα είναι η λέξη του συρμού) περί της εγγενούς αγριότητας των SS. Τηρουμένων των αναλογιών περισσότερο ωμοί αποδεικνύονται όσοι σε περίοδο ειρήνης κινδυνεύουν να χάσουν θέσεις και προνόμια που ποτέ δεν άξιζαν να κατέχουν παρά οι διακινδυνεύοντες σε πολεμικές περιόδους!

Κάθε γερμανικός κλοιός δεν ακολουθούταν αναπόδραστα από εξανδραποδισμό των κατοίκων, ώστε να συμβεί το ίδιο και στην Αιανή. Στον Βελβενδό, π.χ. την 11^η Απριλίου 1944 όταν όλοι οι άνδρες είχαν προσέλθει αναγκαστικά από τους SS στην πλατεία, μόνον 6 από αυτούς έχασαν τη ζωή τους,[34] οι υπόλοιποι ούτε καν αγγίχτηκαν. Παρόμοια αναγκαστική συγκέντρωση ανδρών είχε λάβει χώραν και στον γειτονικό της Αιανής οικισμού Κερασιά 11 ημέρες αργότερα, κατά τη διάρκεια της οποίας είχε φονευθεί από τους Γερμανούς ένας 27χρονος ράπτης που προσπαθούσε να διαφύγει και τραυματιστεί από τους ίδιους θανάσιμα κάτοικος κάτοχος όπλου. Οι Γερμανοί δεν πείραξαν κανέναν άλλον ούτε στον Βελβενδό ούτε στην Κερασιά και φυσικά ούτε και στην Αιανή. 

Η άποψη πως η σωτηρία των κατοίκων οφειλόταν σε θεία επέμβαση ανήκει στη μεταφυσική παρά στην Ιστορία. Τότε εόρταζε ο Άγιος Γρηγόριος, ενώ ο κλοιός είχε συμβεί στο ναό του Αγίου Γεωργίου. Γιατί να είχε ενεργήσει μόνον ο πρώτος; Η έμμετρη πάντως κατάθεση ενός από τους ειρημένους 15χρονους μαθητές

κανείς δεν ήλπιζε./ Αλλά προσεύχονταν. / Σαν τους μάρτυρες της εκκλησίας μπροστά /στα λιοντάρια»[35]

δείχνει το αυξημένο θρησκευτικό συναίσθημα των κατοίκων και την επιπολάζουσα απόγνωσή τους. Προφανώς και είχαν υψώσει εκατοντάδες επικλήσεις στα θεία προσδοκώντας την αποφυγή από κάθε μοιραίο.

Η θέση της (ατομικής) εαμικής επέμβασης[36] είναι αμάρτυρη. Όπως και στην περίπτωση της γερμανικής σημαίας της Ακρόπολης δεν έχει ευρεθεί ως σήμερα ο «Αιανιώτης, στέλεχος των ανταρτών» που ειδοποίησε να μη βληθούν οι Γερμανοί, απλώς διότι δεν υπήρξε ποτέ. Αν επιζητούμε κι εδώ την ακρίβεια, θα πρέπει να ειπωθεί πως ο φαντασιακός σωτήρας θα ήταν στέλεχος (πολιτικό) του ΕΑΜ κι όχι στρατιωτικό, διότι βαθμοφόρος στον ΕΛΑΣ δεν ήταν κανείς από την Αιανή, όλοι υπηρέτησαν απλοί αντάρτες. Πώς τώρα ο σωτήρας όχι μόνον κατάφερε να ξεφύγει του στενού γερμανικού κλοιού, αλλά και γνώριζε εκ των προτέρων την κατεύθυνση που θα ακολουθούσαν έπειτα από ώρες οι Γερμανοί, ώστε να ειδοποιήσει τάχιστα τους αντάρτες, είναι το καίριο ζητούμενο. Ποιους αντάρτες; Του τομέα Καμβουνίων που φορές έδραζαν στο Ρύμνιο[37] ή της Κοζάνης που είχαν έδρα τα Βέντζια;

Αριθμητικές αυξομειώσεις

Στο ίδιο καμβά της πρώτης εαμικής κατάθεσης εξυφάνθη η δεύτερη, πλην όμως εξαιρετικά προσεκτική: «η οργάνωση του ΕΑΜ στο χωριό προσπάθησε να ειδοποιήσει έγκαιρα τους αντάρτες». Δεν διευκρινίζεται αν τελικά τους ειδοποίησε εγκαίρως –στην πραγματικότητα για τους λόγους που αναφέρθηκαν κάτι τέτοιο ήταν από απίθανο. Είχαν σίγουρα ερωτηθεί αυτόπτες μάρτυρες, πιθανότατα και το στέλεχος του ΚΚΕ από Κάτω Κώμη, αλλά κανείς δεν προσκόμισε ονόματα και τόπους, γι αυτό και η αρχική βεβαιότητα είχε μετατραπεί σε ύστερη πιθανότητα. Ποιοι αποτελούσαν την οργάνωση του ΕΑΜ Αιανής ουδείς εκ των νέων του ιδίου χωριού γνώριζε και είναι αμφίβολο αν θυμούνταν την ονοματική δομή της οργάνωσης με ακρίβεια και οι παλαιοί.

Για τη συνδρομή των γυναικών στη σωτηρία έγινε νωρίτερα λόγος. Ο άνδρας που το έγραψε αναφερόταν στα γεγονότα της 17^ης Ιανουαρίου κι όχι της 25^ης. Δεν είχε κατά μία οπτική άδικο, αφού χωρίς τη μαχητική παρουσία των εξωεαμικών γυναικών της Αιανής οι αντάρτες θα κτυπούσαν τους Γερμανούς μέσα το χωριό με αποτέλεσμα το ολοκαύτωμά του! Εννοείται πως οι κατάρες των γυναικών απευθύνονταν προς τους αντάρτες κι όχι προς τους Γερμανούς, οι οποίοι απουσίαζαν εκείνη η μέρα από το έργο.

Αφού ο ένας σωτήρας των κατοίκων δεν βρέθηκε και ούτε πρόκειται ποτέ να βρεθεί, η κατάθεση με την πάροδο του χρόνου άλλαξε καταλλήλως ως προς τον αριθμό: ήταν τελικά κατά την επίσημη εξουσία πολλοί οι σωτήρες. Το άγχος εύρεσης του ενός ονόματος καλύφτηκε πίσω από το πλήθος, που εκ των πραγμάτων δεν έχει όνομα. Ανωνυμία και μαζικότητα τότε, μαζικότητα κι ανωνυμία σήμερα. Έχει ήδη υποστεί κριτική η σχετική άποψη οπότε δεν χρειάζεται επανάληψη. Η άλλη γνώμη πως η σωτηρία ήταν «όλων των αγωνιστών για τη διάσωση της Αιανής» πάσχει, διότι οι ένοπλοι Αιανιώτες Ελασίτες βρίσκονταν τον Ιανουάριο του 1944 στα Βέντζια, τα Γρεβενά, την Ήπειρο και τη Θεσσαλία. Πώς πρόσφεραν την αρωγή τους από τόσο μακριά για κάτι που δεν γνώριζαν ότι συμβαίνει είναι ζήτημα λογογράφων, μυθιστοριογράφων ή κινηματογραφιστών, δεν ανήκει σε ιστορικούς.

Ποιοι ήταν οι «ευφυείς χειρισμοί» των εαμικών στελεχών της Αιανής; Ο υπεύθυνος του ΕΑΜ του χωριού Ιωάννης Γιαννάκης ή Στάμος, σύμφωνα με σύγχρονη των γεγονότων εφημερίδα των ανταρτών, η οποία αποτελεί ασφαλέστατη πηγή,[38] είχε φονευθεί νωρίς το πρωί, άρα δεν συμπεριλαμβάνεται στους ιδιοκτήτες των ευφυών χειρισμών. Οι υπόλοιποι συνάδελφοί του μεταφέρθηκαν στο προαύλιο του ναού. Αν δεν εξηγηθεί επακριβώς πώς η «ευφυΐα» των ολιγογράμματων αγροτών ξεγέλασε τους πολύπειρους Γερμανούς, ποια ήταν αυτή και με ποιον τρόπο έλαβε σάρκα και οστά, θα αποτελεί ένα ακόμη προϊόν μυθοπλασίας. Για την ιστορία ας αναφερθεί εδώ πως μετά το θάνατο του Γιαννάκη την οργάνωση του ΕΑΜ Αιανής αποτελούσαν σύμφωνα με πηγές της εποχής οι Ευάγγελος Ευαγγελόπουλος, Θεόδωρος Λιάνας, Ευάγγελος Ντιντίνος, Αλέξανδρος Κοντός και Ιωάννης Μανιάκας.[39]

Η εφημερίδα των ανταρτών Μακεδονική Αλληλεγγύη που τυπώνονταν στον Πεντάλοφο το έτος 1944. Αναφέρθηκε και στα γεγονότα της Αιανής του Ιανουαρίου του 1944 προσφέροντας σημαντικά στοιχεία στον ιστορικό καμβά

Η νεότερη κατάθεση για την προσφορά και των «Τοπικών Αρχών» στη σωτηρία του χωριού, πρέπει όπως ήδη ειπώθηκε να αναλύσει πρώτα τις σχέσεις αντίθεσης μεταξύ Ελληνικής Πολιτείας, Γερμανών κι ΕΑΜ/ΕΛΑΣ κι έπειτα να προχωρήσει σε αφηγηματικές λεπτομέρειες.

Το αξίωμα του υπευθύνου του ΕΑΜ αναπληρώθηκε μετά από τον Ευάγγελο Ευαγγελόπουλο.[40] Οπότε όσοι θεωρούν τον δεύτερο ως πρωταγωνιστή της 25^ης Ιανουαρίου 1944, θα πρέπει να αναιρέσουν τόσο τον προεξάρχοντα Ιωάννη Στάμο όσο και τις πηγές της εποχής. Αν μπορούν.

Προτάσεις σωτηρίας

Άποψη του γράφοντος είναι πως, σε περίπτωση που εξαιρεθεί η συγκυρία, στο μπλόκο της Αιανής συνεισέφεραν δύο άνδρες, δευτερευόντως ο Μιχάλης Παπακωνσταντίνου και κυρίως ο πατέρας μου Γρηγόρης. Ο πρώτος είχε την απαραίτητη (και λογοτεχνική) ευφυΐα να διαχειριστεί μία κρίσιμη υπόθεση λόγω των σπουδών, της κοινωνικής του τάξης και της πείρας που είχε αποκτήσει μεταφράζοντας, από τα ελληνικά στα γερμανικά και το αντίστροφο, έγγραφα στο Φρουραρχείο Κοζάνης. Αν και είχε πολλάκις ερωτηθεί, ποτέ δεν εξέθεσε στο γράφοντα για κείνη την περίοδο περισσότερα από όσα είχε καταθέσει στα βιβλία του. Φαίνεται πως ούτε ο ίδιος είχε κατανοήσει το σωτήριο ή, ορθότερα, όχι καταγγελτικό, ρόλο του στην υπόθεση.

Ο συνομήλικός του Γρηγόρης, 25χρονος τότε απόφοιτος της Εμπορικής Σχολής Θεσσαλονίκης, γνώστης της αγγλικής, της γαλλικής και της γερμανικής, δεν είχε τις αναστολές του Μιχάλη γι αυτό επί αρκετά έτη πριν κοιμηθεί απολάμβανα τη ρωμαλέα του μνήμη. Το τέχνασμα να παρουσιάσει τον Ιωάννη Γιαννάκη ως παράγοντα των ανταρτών αφού είχε φονευθεί, είχε ικανοποιήσει τους Γερμανούς. Δεν ήταν η μόνη του παρέμβαση υπέρ αδυνάτων και στη βιογραφία του που προσεχώς θα εκδοθεί, θα φανούν παρόμοιες πράξεις του, διόλου εύκολες προς υλοποίησιν ή ασήμαντες στη δίνη μίας εποχής όπου κι ο ίδιος στροβιλιζόταν: εργαζόταν σε μεταλλεία γερμανικών συμφερόντων, είχε αδελφό ελασίτη, φυλακίστηκε από αντικομμουνιστές οπλίτες, ο ΕΛΑΣ τον ζητούσε για ενίσχυση ή ανάκριση κττ. Πού ακριβώς ανήκε; Πουθενά, όπως και η πλειονότητα του λαού! Αν οι υπεύθυνοι του ΕΑΜ σε χωριά βατά στον εχθρό όπως η Αιανή έπαιζαν τη ζωή τους κορώνα –γράμματα, έτρεφαν την ελπίδα πως όταν κέρδιζαν θα απολάμβαναν τους καρπούς των κόπων τους. Ο πατέρας μου Γρηγόρης δεν είχε καμιά ελπίδα ούτε ανέμενε κανένα όφελος. Δούλευε για την τιμή και την υπερηφάνεια.

Επιλεγόμενα

Εξετάσαμε τη διάφορη πρόσληψη ενός ιστορικού γεγονότος (γερμανικό μπλόκο στην Αιανή του 1944). Χωρίς να είναι αρκούντως γνωστό στις λεπτομέρειές του και δίχως να συνδεθεί με το συγκείμενο, περιγράφτηκε κι ερμηνεύτηκε ανάλογα με την οπτική, τις γνώσεις ή τα συμφέροντα των εκάστοτε αφηγητών του. Η αρχική θρησκευτική μεταβλητή παραχώρησε τη θέση της στην κομματική (αυστηρά αριστερή στην αρχή, «κεντροαριστερή» σήμερα) αντίστοιχη –η φεμινιστική αφέθηκε ασχολίαστη από όλους.

Καθώς όμως διανύουμε παρατεταμένη προεκλογική περίοδο δεν θα ήταν απίθανο, για να μην υποφώσκουν δυσάρεστες εντάσεις, η φανταστική σωτηρία των κατοίκων να αποδοθεί οσονούπω όχι μόνον ως είθισται στην αριστερά (τότε ΕΑΜ) αλλά και στη δεξιά (τότε κοινοτικό συμβούλιο), αφού σήμερα οι κομματικοί διαχωρισμοί έπαψαν να είναι ευκρινείς. Σίγουρα θα προστεθεί στον σωτηριολογικό κατάλογο και οι άγιοι Γρηγόριος και Γεώργιος. Πιθανότατα θα συμπεριληφθούν οι γυναίκες και οι αντιεαμικοί χωρικοί της Αιανής, άσχετα αν τρεις από αυτούς εκτελέστηκαν από τους αντάρτες την άνοιξη του 1944 ως αντιδραστικοί.

Η περίπτωση να εισέλθει ολίγον αργότερα στον αυτό κατάλογο κι ο λόχος των SS που άφησε ανέγγιχτους τους κατοίκους της Αιανής ενώ είχε τη δυνατότητα να τους εξολοθρεύσει, παρότι τολμηρή, δεν είναι απίθανη. Επειγόντως επιζητούνται σήμερα από θρεμμένους στην Εσπερία ή γονατισμένους στα κελεύσματά της εγγράμματους και πολιτικούς κατακερματισμένες ιστορίες ιδανικών συμβιώσεων, δοσμένες με ζαχαρώδεις λέξεις και νοήματα.

Η κατασκευή ψευδών παρελθόντων υπηρετείται σήμερα με ευλάβεια από αφελείς φιλίστορες, κατόχους θέσεων σε κρατικά ιδρύματα ή πολιτικούς, γενικά από όσους δεν επιθυμούν να χάσουν αυτά που ακόπως κατέχουν. Αν όμως δώσουμε πίστη σε αυτά, δημιουργούμε προηγούμενο για άνετη αποδοχή παρόμοιων (φαντασιακών) εικόνων μίας δήθεν υπαρκτής ή λίαν προσεχούς ευμάρειας όπως προβάλλεται σήμερα η δίωξη του λαού μας ως εποχή παχιών αγελάδων από όσους θησαυρίζουν εις βάρος του!

Ο σκοπός του ανωτέρω κειμένου είναι ξεκάθαρος: καμιά παραχώρηση στη φαντασία και στην υποταγή είτε για το παρελθόν είτε για το παρόν είτε για το μέλλον. Σκοτεινές περίοδοι πάντα υπήρχαν και ποτέ δεν θα πάψουν να υπάρχουν. Σήμερα διανύουμε μία από αυτές. Αυτήν θέλουμε να φωτίσουμε αναλύοντας τα επιμέρους πραγματικά της στοιχεία, ώστε να βρούμε την αχίλλειο πτέρνα της κι όχι να την παρατηρούμε ως θεατές με κατεβασμένα τα κεφάλια. Μόνον έτσι θα προσανατολιστούμε με ειλικρινείς πράξεις κι όχι με πτερόεντα λόγια στην υλοποίηση εξαιρετικού νεανικού συνθήματος της εξεταζόμενης εποχής:

λεύτερη ζωή και φως, μόρφωση, πολιτισμός, κέφι, δρόμος προς τα μπρος![41]

Δρ. Θανάσης Καλλιανιώτης, Koζάνη 25η Ιανουαρίου 2014

---

[1] SS-Panzergrenadier-Regiment 7, http://www.lexikon-der-wehrmacht.de/Gliederungen/PanzergrenadierregimenterSS/PGRSS7.htm και Ευστράτιος Δορδανάς, Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 410 ή http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/20569#page/432/mode/2up

[2] Γρηγόρης Καλλιανιώτης, λογιστής, γενν. 1919, αποθηκάριος τροφίμων για τους Έλληνες εργάτες των μεταλλείων Ροδιανής, συνέντευξη στην Αιανή το Δεκέμβριο του 1996

[3] Δορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 505 http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/20569#page/526/mode/2up

[4] Α. Σ. «1943: 25 του Γενάρη», η Αιανή 11 (Μάρτης 1980) 4. Η λέξη «κανέδες», άγνωστη στην ελληνική, πιθανώς αποτελεί λανθασμένη αντιγραφή της υπαρκτής «καδένες»

[5] Karl Schümers, http://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Sch%C3%BCmers

[6] Ιωάννης Κολιόπουλος, Η χρησιμότητα της Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 1998 (φωτοτυπημένες οδηγίες στους φοιτητές του τμήματος Ιστορίας του ΑΠΘ)

[7] Ιωάννης Γκαλγκουράνας, «Ενθυμήσεις», Τετράδια Ιστορίας 4-5 (Οκτ. –Νοέμ. 1995) 22-3

[8] Βασίλειος Μπούλης, «Ο παπάς απ’ την Αιανή», η Αιανή 8 (Δεκέμβρης 1979) 2

[9] Κώνστας Κωνσταντίνος, «Ομιλία», η Αιανή 10 (Φλεβάρης 1980) 1, 4

[10] «Δυο χρόνια από την έκδοση της «Αιανής»», η Αιανή 21 (Απρίλης 1981) 1, 4

[11] «Διάφορα νέα του Συλλόγου μας», η Αιανή 14 (Ιούνης 1980) 6

[12] Α.Σ., «1943: 25 του Γενάρη», ό.π.

[13] Α.Κ., «Ο Άγιος Γρηγόριος …λένε άλλοι», η Αιανή 11 (Μάρτης 1980) 6

[14] Ανώνυμος, «25η Γενάρη 1943 και οι περιπέτειές της», η Αιανή 19 (Φλεβάρης 1981) 1

[15] Κεντρική Επιτροπή ΚΚΕ, 95 χρόνια αγώνες και θυσίες του ΚΚΕ: Διδασκόμαστε και συνεχίζουμε για το λαό, με στόχο το σοσιαλισμό,http://www.rizospastis.gr/story.do?id=7703158&publDate=17/11/2013

[16] Σπύρος Ζυμάρας, «Επιστολές», η Αιανή 20 (Μάρτης 1981) 4

[17] Δ.Τ., «25 Ιανουαρίου 1943», Πρωινός Λόγος 590 (19.01.1993)

[18] ΕΚΔΗΛΩΣΗ <<ΜΝΗΜΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΑΙΑΝΗ, 1941-1944», http://www.kozanh.gr/web/guest/pressrelease?p_p_id=bs_news&p_p_action=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-2_bottomLeft&p_p_col_pos=5&p_p_col_count=8&_bs_news_struts_action=%2Fext%2Fnews%2Fload&_bs_news_mainid=16900&_bs_news_loadaction=view&_bs_news_redirect=%2Fweb%2Fguest%2Fhome

[19] ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ -Ιστορικά γεγονότα κατά …. ΔΕΚΕΜΒΡΙΟ …. (1898-1950), http://emfilios.blogspot.gr/2010/12/normal-0-false-false-false-el-x-none-x_22.html /1942/12/4

[20] Για την ταχυβολία των MG 32 βλ. http://www.youtube.com/watch?v=l6-xm5iOoYI

[21] Για το MG 42 βλ. http://wartard.blogspot.gr/2010/12/mg-42-my-favourite-evil-gun.html

[22] https://www.facebook.com/stefanos.vavliaras?fref=ts

[23] Αθανάσιος Καλλιανιώτης, Οι πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία (1941 -1946), ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 246,http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/19183#page/246/mode/2up

[24] Ειρηνοδικείο Εορδαίας, απόφαση 96/1945 και Πρωτοδικείο Κοζάνης, απόφαση 16/08.03.1946, τ. Α΄

[25] Ιωάννης Μπουμπόναρης, [Αναμνήσεις]

[26] Μακεδονική Αλληλεγγύη, όργανο της επιτροπής αλληλεγγύης Δυτικής Μακεδονίας 2 (13.2.44) 4

[27] Νικόλαος Σιαμπανόπουλος, κτηνοτρόφος, γενν. 1911, συνέντευξη στο Χρώμιο τον Αύγουστο του 1996

[28] Γρηγόρης Καλλιανιώτης, συνέντευξη, ό.π.

[29] Νικόλαος Σιαμπανόπουλος, συνέντευξη, ό.π.

[30] Πάσχος Γκαραλιός, κουρέας, γενν. 1917, αγρότης κι Ελασίτης, συνέντευξη στην Αιανή τον Απρίλιο του 1995

[31] Αρχίβ να Μακεντόνια, ΕΜvoΝΟΒ 1.995.4.37/82, Ταγματάρχης Μάτιχ προς κοινοτάρχη Γαλάνης, α.π.828/44, ΟΚ1/742/12.2.44

[32] Πάσχος Γκαραλιός, συνέντευξη ό.π.

[33] Θανάσης Καλλιανιώτης, έμπορος, γενν. 1910, μέλος εφεδρικού ΕΛΑΣ Κοζάνης, συνέντευξη στην Κοζάνη το Μάρτιο του 1996

[34] Πρωτοδικείο Κοζάνης, Δίκη αρ. 18/25-28.7.49, τ. Β΄

[35] Α. Κ.,  «Ο Άγιος Γρηγόριος …λένε άλλοι», ό.π.

[36] Α.Σ., «1943: 25 του Γενάρη», ό.π.

[37] Αθανάσιος Παναγιώτου, Λίγα απ’  όλα, Κοζάνη 2006, σ. 217-8

[38] Μακεδονική Αλληλεγγύη, ό.π.

[39] Σταύρος Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος ομιλεί: η Εθνική Αντίστασις 1941 –1944, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2000, σ. 390

[40] Θανάσης Καλλιανιώτης, «Τα απομνημονεύματα του Βασίλη Μπούλη», Τετράδια Ιστορίας 4-5  (Οκτ. –Νοέμβ. 1995) 7

[41] Η Ιστορία και οι αγώνες απλώνονται μπροστά μας, http://www1.rizospastis.gr/storyPlain.do?id=4749416&action=print