Κοζανίτικη Αποκριά – Μια λαογραφική καλλιγραφία

του Πέτρου Παπαναούμ, Τελειόφοιτου Μηχανολόγου Μηχανικού

Ο τίτλος χαρακτηρίζει την Αποκριά της Κοζάνης ως μια λαογραφική καλλιγραφία, διότι είναι από τα σπάνια έθιμα στην Ελλάδα που όχι απλά αναπαριστούνται αλλά συνεχίζονται ζωντανά έως και σήμερα με αυθεντικό τρόπο προσαρμοζόμενα κάθε φορά στις περιστάσεις του καιρού. Λαογραφική καλλιγραφία λοιπόν, διότι είναι ένα σπάνια όμορφο λαογραφικό φαινόμενο των ημερών μας.

Σε λίγες μέρες έρχεται η Τσικνοπέμπτη, αρχίζει και επίσημα η περίοδος της Κοζανίτικης Αποκριάς που κορυφώνεται την Κυριακή της Μεγάλης ή Τρανής Αποκριάς, έπειτα από 12 ημέρες ξέφρενου γλεντιού και διασκέδασης, ξεχνώντας για λίγο τα προβλήματα της εποχής.

Η Κοζανίτικη Αποκριά είναι ένα έθιμο που κρατάει με διάφορες μορφές πάνω από 300 χρόνια! Αρχικά ως Ρογκατσάρια (γύρω στο 1700) , στη συνέχεια με κωδονοφόρους (στα 1800) και έπειτα με την σημερινή περίπου μορφή. Πάντα ήταν ένας τρόπος εκτόνωσης, ένας τρόπος να μασκαρευτείς και να αφήσεις τα προβλήματά σου, ένας τρόπος να εκφραστείς ελεύθερα. Όμως η Κοζανίτικη Αποκριά ήταν αυτή που κατάφερε να κρατήσει όρθιο τον λαό σε δύσκολες μέρες όπως αυτές υπό τον ζυγό των Τούρκων και υπό την κατοχή των Γερμανών. Εκείνες τις μέρες ο Φανός ήταν και ένας τρόπος να κρατήσουμε την εθνική μας συνοχή, την εθνικής μας υπόσταση, να μην χάσουμε την τοπική μας παράδοση και κουλτούρα και να μεταλαμπαδεύσουμε στους επόμενους, τους νεότερους τις Αρχές και τα Ιδανικά της Πατρίδας μας. Πολλές φορές μάλιστα, οι Φανοί ήταν εν καιρώ πολέμων και ο τρόπος να περνάνε πολεμοφόδια και όπλα για την αντίσταση στους κατακτητές.

Οι καιροί, εκτός από δύσκολοι έγιναν και πονηροί στις μέρες μας. Αυτό που μας απέμεινε είναι η πολιτιστική κληρονομιά την οποία πήραμε από τους προγόνους μας και καλούμαστε να συνεχίσουμε για την διατήρηση της ταυτότητάς μας, κλείνοντας τ’ αυτιά μας στις σειρήνες που μιλάνε για ισοπέδωση και υποβάθμιση κάθε εθνικής και τοπικής ιδιαιτερότητας.

Πιο πάνω γράφει «επίσημα» και διευκρινίζεται γιατί οι Αποκριές είναι μπολιασμένες στο αίμα του Κοζανίτη ολόκληρη την χρονιά. Ο Κοζανίτης ζει για τις επόμενες Αποκριές, περιμένει πώς και πώς και μετρά συνεχώς αντίστροφα.

Στην Κοζάνη οι Απόκριες δεν είναι η αναβίωση του εθίμου των Φανών. Οι Κοζανίτες βιώνουν το έθιμο αυτό των Φανών σε πραγματικό χρόνο. Μπορεί το οργανωτικό κομμάτι να το έχει αναλάβει ο Δήμος Κοζάνης όσον αφορά τις παράπλευρες πολιτιστικές εκδηλώσεις στην πόλη, παρόλα αυτά το έθιμο δεν θα μπορούσε να επιβιώσει ως σήμερα εάν οι ίδιοι οι κάτοικοι δεν κρατούσαν αναμμένη την φλόγα της Αποκριάς που την έχουν άλλωστε στο αίμα τους. Οι άνθρωποι των Φανών είναι οι πραγματικοί πρωταγωνιστές σ’ αυτό που λέγεται Κοζανίτικη Αποκριά. Είναι μια εκδήλωση χαράς, κάθαρσης, αυτοσαρκασμού και σάτιρας με τρόπο μοναδικό και πολύπλευρο και με χιούμορ καυστικό και ταυτόχρονα εύστοχο. Μια πανδαισία ευφυέστατων τραγουδιών, σχολίων, επιγραφών… πολλές φορές και σκωπτικών (λόγω των ημερών) αιωρούνται στην ατμόσφαιρα της πόλης με το «κερασάκι στην τούρτα» το μοναδικό χιούμορ των Κοζανιτών με τα κασμέρια και τα μπέντια. Με λίγο κρασί και κεράσματα από τους φιλόξενους ανθρώπους των Φανών ο κάθε επισκέπτης γίνεται πολύ γρήγορα ένα μ’ αυτούς, σιγοψιθυρίζοντας και επαναλαμβάνοντας τα τραγούδια… έστω όσα καταλαβαίνει από αυτά που ακούει στο Κοζανίτικο Ιδίωμα. Κάποιοι Κοζανίτες στο ενδιάμεσο του κύκλου που σχηματίζεται γύρω απ’ τη φωτιά εκτελούν χρέη διερμηνέα σε κάποιους ξένους που γελάνε μην καταλαβαίνοντας αυτά που τραγουδάει ο κορυφαίος του χορού.

Εκείνη την περίοδο το Κοζανίτικο Ιδίωμα έχει την τιμητική του ως ανάγκη του ντόπιου να εκφραστεί αυθεντικά χωρίς να υπάρχουν οι προκαταλήψεις και οι φραγμοί της ψευτο-ευγένειας και της σοβαροφάνειας της εποχής. Τα τραγούδια που ακούγονται στους Φανούς δεν είναι μόνο παλιά ανέκδοτα τραγούδια αλλά και νέα που σατιρίζουν, σχολιάζουν, κατακρίνουν ή επικροτούν την επικαιρότητα του σήμερα. Αυτό που είναι πραγματικά εντυπωσιακό είναι η ευκολία με την οποία οι τραγουδιστές των Φανών επινοούν αυτοσχέδια τραγούδια αρχίζοντας με αυτοσαρκασμό και καταλήγοντας να σατιρίζουν τον καθένα γύρω. Γι αυτό και ο κάθε Φανός (δηλαδή η κάθε γειτονιά) έχει και τον δικό του χαρακτήρα, τη δικιά του ιδιαιτερότητα. Δεν υπάρχει ένα πρόγραμμα που ακολουθείται σε όλους τους Φανούς. Το πρόγραμμα γίνεται εκείνη την στιγμή με την συμμετοχή όλων με έναν μαγικό τρόπο. Ο πιο ντροπαλός μπορεί να γίνει ο πιο εκδηλωτικός, ο πιο χαμηλών τόνων να γίνει ο πιο ενθουσιώδεις και πάει λέγοντας… ή μάλλον τραγουδώντας και χορεύοντας!

Αυτό το έντονο ταμπεραμέντο των ντόπιων Κοζανιτών τα τελευταία χρόνια, έχει δέσει με πολύ όμορφο τρόπο και είναι πλέον άρρηκτα συνδεδεμένο με τα παραδοσιακά χάλκινα πνευστά όργανα που από τη μια ξεκουράζουν τους τραγουδιστές των Φανών και από την άλλη δίνουν ένα ακόμη μοναδικό χρώμα με τους μακεδονικούς ήχους να κάνουν το κλίμα εκρηκτικό αν αναλογιστεί κανείς τα λίτρα κρασιού που καταναλώνονται. Η φιλαρμονική της Κοζάνης «Πανδώρα» έχει βάλει κάτι παραπάνω από λιθαράκι σ’ αυτό καθώς βγάζει στρατιές μουσικών στην πόλη εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα που υπάρχει.

Η Κοζάνη λοιπόν είναι ένας τόπος όπου οι κάτοικοι σέβονται την παράδοσή τους, την τιμούν και την συνεχίζουν ζώντας μ’ αυτήν. Είναι η μόνη πόλη που εδώ και τρεις (3) τουλάχιστον αιώνες διατηρεί το Ελληνικό παραδοσιακό καρναβάλι, την Αποκριά, αρνούμενη να παρασυρθεί από τον ορμητικό χείμαρρο του ανεξέλεγκτου και ισοπεδωτικού εκσυγχρονισμού και της εθνικής αλλοτρίωσης από την οποία κινδυνεύει η ιδιαιτερότητα του κάθε λαού, του κάθε τόπου. Η ιδιαιτερότητα που ώθησε τους προγόνους μας να πολεμήσουν για να είμαστε ελεύθεροι και να λεγόμαστε Έλληνες!

Αξίζει λοιπόν να κρατήσουμε και να δώσουμε στους επόμενους αυτή την παράδοση… διότι λαός δίχως παρελθόν είναι λαός δίχως μέλλον.

Πέτρος Παπαναούμ