Γράμμος: Στα χωριά των μαστόρων

Μαχαλάδες με καλοχτισμένα και καλοπεριποιημένα πέτρινα σπίτια. Εξώπορτες και παράθυρα με μονοκόμματα πρέκια και καλοπελεκημένα αγκωνάρια, τοιχοποιίες ανώμαλες και ισόδομες, καλντερίμια και ξερολιθιές. Πόρτες κλειστές, καφενεία με καρέκλες κρεμασμένες ανάποδα. Όλα στο πλούσιο φυσικό περιβάλλον του Γράμμου με τα αλπικά λιβάδια, τις γόνιμες κοιλάδες, τη Δρακόλιμνη, φορτισμένος από τις μνήμες του εμφυλίου πολέμου. Όλα εδώ, στην είσοδο της Πίνδου στην Ελλάδα, στα ξακουστά Μαστοροχώρια της Κόνιτσας, την Βούρμπιανη, την Πυρσόγιαννη, την Καστάνιανη και τα τόσα ακόμη χωριά με τους φημισμένους μαστόρους που "…χτούσανε τον κόσμο όλο, χτούσανε και τα γιοφύρια του".

Η προτεινόμενη διαδρομή κινείται με κεντρική αρτηρία την επαρχιακό οδό Κόνιτσας - Κοζάνης, περνά από τα 12χωριά του Δήμου Μαστοροχωρίων και ανηφορίζει για ένα από τα ψηλότερα χωριά της Ελλάδας την Αετομηλίτσα.
Η διαδρομή
Αφετηρία της διαδρομής η πόλη της Κόνιτσας. Ακολουθείτε τον κεντρικό επαρχιακό δρόμο κατευθυνόμενοι προς Κοζάνη. Σκαρφαλώνετε τον πολύστροφο ανηφορικό δρόμο. Πρώτος σταθμός, 6χλμ μετά, τα ιαματικά Λουτρά Καβάσιλων.
Θα διασχίσετε τον Σαραντάπορο και θα φτάσετε στα ιαματικά Λουτρά. Σε υψόμετρο 410μ τα θερμομεταλλικά νερά αναβλύζουν από μεγάλο βάθος και ο μέσος όρος της θερμοκρασίας του νερού είναι περίπου 32 βαθμοί Κελσίου. Επιστρέφετε στον επαρχιακό δρόμο.
Περνώντας τη διασταύρωση για τα πετρόκτιστα χωριά Μόλιστα, Γαναδιό, Μοναστήρι και την δεξιά στροφή για τα χωριά Πουρνιά και Φούρκα (βλ. ενότητα Σμόλικας) βρίσκεται 16χλμ περίπου μετά στροφή για το χωριό Πύργος. Παίρνοντας το δρόμο 8χλμ για το χωριό και θα έχετε μία από τις καλύτερες θέες προς την κοιλάδα του Σαραντάπορου. Επόμενος σταθμός ένα ξακουστό μαστοροχώρι και ένα από τα ομορφότερα χωριά της Ηπείρου, η Καστανέα (Καστάνιαννη).
Ανηφορίζετε για 6χλμ και αφήνετε το όχημά σας στο χώρο στάθμευσης. Τέσσερα πέτρινα μονότοξα γεφύρια, τρίπατα πετρόχτιστα σπίτια με ξύλινα μπαλκόνια και σαχνισιά, εξώπορτες και παράθυρα με μονοκόμματα πρέκια και καλοπελεκημένα αγκωνάρια, τοιχοποιίες ανώμαλες και ισόδομες, καλντερίμια και ξερολιθιές, όλα σε ένα πλούσιο φυσικό περιβάλλον, συνθέτουν την εικόνα του οικισμού με τους λιγοστούς κατοίκους. Η επιβλητική κεντρική εκκλησία του Αγίου Νικολάου (1928) ξεχωρίζει με την τοξωτή κύρια είσοδο και για τον πλούσιο γλυπτό διάκοσμο.
Το σύγχρονο κτίσμα της βιβλιοθήκης, το διώροφο πέτρινο δημοτικό σχολείο (1894) μαζί με την εκκλησία περικλείουν την κεντρική πλατεία. Δυνατότητα εστίασης στο χωριό δεν έχετε. Αξίζει όμως να επισκεφτείτε το παντοπωλείο του κ. Κώστα κάτω από τον Αγ. Νικόλαο, να πιείτε τσίπουρο και να αγοράσετε γλυκά του κουταλιού. Περνώντας το πέτρινο γεφύρι αξίζει να περπατήσετε έως το ολόλιθο πελεκητό γεφύρι Μαλνίτσας, τέλειο δείγμα της τέχνης των έμπειρων μαστόρων, 500μ. βόρεια από την Καστάνιανη στο δρόμο για τη Λαγκάδα. Συνέχεια της διαδρομής σας και περνάτε την γέφυρα του Σαραντάπορου.
Λίγα χιλιόμετρα μετά στρίβετε προς Πυρσόγιαννη, την έδρα του Δήμου Μαστοροχωρίων. Χωριό προσήλιο, κατάφυτο από αμπέλια., η Πυρσόγιαννη, όπως έλεγαν οι παλιότεροι έβγαζε γλυκόπικρο κρασί και καλούς μαστόρους. Θα σταματήσετε για λίγο στην πλατεία Κόκα-Καρυάς. Τα κτίρια που έδωσαν σιγά-σιγά το σχήμα της άρχιζαν να κτίζονται από τον 17ο αιώνα και είναι πλούσια σε κτητορικές επιγραφές και λιθανάγλυφες παραστάσεις. Αφήνετε την πλατεία ανηφορίζοντας το καλντερίμι για τον υπεραιωνόβιο πλάτανο που στη σκιά του φιλοξενεί τον ανακαινισμένο ξενώνα.
Στο χωριό ξεχωρίζουν ο ναός του Αγίου Νικολάου, μια τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική (1772) και ο ναός του Αγ. Γεωργίου που εντυπωσιάζει με την τεχνική και τον όγκο του. Το δίπατο ανακαινισμένο πέτρινο κτίριο του παλαιού σχολείου της Πυρσόγιαννης πρόκειται να στεγάσει το Εθνολογικό Μουσείο Ηπειρωτών Μαστόρων. (Τηλ. 26550 31297).
Φεύγετε από Πυρσόγιαννη με προορισμό την Βούρμπιανη. Οι Βουρμπιανίτες ταξίδευαν ως τεχνίτες (μαστόροι, ξυλουργοί, διακοσμητές, σοφατζήδες, ελαιοχρωματιστές) περιφερόμενοι σε διάφορες πόλεις εντός και εκτός της ελληνικής επικράτειας. Στο χωριό αξίζει να δείτε το λιθόκτιστο διώροφο ιστορικό γυμνάσιο καθώς και τον ναό της Παναγίας.
Στην κεντρική πλατεία, κάτω χαμηλά στον πλάτανο θα βρείτε τον παραδοσιακό ξενώνα. Μετά την Βούρμπιανη θα βρείτε διακλάδωση του δρόμου με αριστερή στροφή για Ασημοχώρι, Πληκάτι, Χιονιάδες και δεξιά για το χωριό Οξυά. Στο Ασημοχώρι αξίζει οπωσδήποτε να καθίσετε και να πιείτε ένα τσίπουρο ή κράνη, το βοτάνι της περιοχής, στο μικρό παντοπωλείο που κρατά για 50 χρόνια ο 88χρονος Δημήτρης Γεωργάκης.
Μετά το χωριό θα βρείτε διασταύρωση όπου θα στρίψετε για Χιονιάδες, στο τελευταίο χωριό της επαρχίας της Κόνιτσας, πάνω στα αλβανικά σύνορα σε υψόμετρο 1100μέτρων. Περνώντας το ελληνικό φυλάκιο θα συναντήσετε λίγο πριν την είσοδο του χωριού το πέτρινο μονότοξο γεφύρι στο "Παρασπόρι" Χιονιάδων. Η σφραγισμένη εκκλησία του Αγίου Αθανασίου, στην είσοδο του χωριού κρύβει στο εσωτερικό της ένα μυστικό.
Τοιχογραφίες και έναν πλούσιο εσωτερικό διάκοσμο ζωγραφισμένο από τους κατοίκους του μικρού χωριού των Χιονιάδων, τους αλλοτινούς λαμπρούς ζωγράφους, τους περίφημους αγιογράφους και ξυλογλύπτες. Ο κ. Βασίλης Σκούρτης από την Κόνιτσα κρατά τα κλειδιά της εκκλησίας και μπορείτε να έρθετε σε συνεννόηση μαζί του για να σας ανοίξει. Η πλατεία του χωριού στο μεσοχώρι πλακόστρωτη με ψηλά πέτρινα πεζούλια όπως επιβάλλει το επικλινές έδαφος, με τη βρύση και τον απαραίτητο πλάτανο. Στο πάνω μέρος της πλατείας το κλειστό από το 1966 σχολείο.
Τα σπίτια του χωριού πετρόκτιστα απλώνονται σε δυο μαχαλάδες εκατέρωθεν της πλατείας. Το καφενείο και το κοινοτικό κατάστημα στεγάζονται στο παλιό σχολείο που χτίστηκε στα 1905 στη θέση του παλιότερου. Κάτοικοι; Ένας φύλακας και ένα δεμένο σκυλί με τα πλατανόφυλλα να καλύπτουν ανενόχλητα τα πέτρινα καλντερίμια. Επόμενος σταθμός σας το τελευταίο χωριό της Ηπείρου, το Πληκάτι, κοιτίδα μαστόρων και αλλοτινή μητρόπολη μαστοροχωρίων, ζωντανό χωριό σήμερα, με 30κατοίκους. Στην είσοδο του χωριού δεσπόζει ο ναός του Αγίου Αθανασίου, κτίσμα του 18ου αιώνα.
Από την πλατεία Εθνικής Τραπέζης και την εκκλησία της Κοίμησης Θεοτόκου θα δείτε πάνω από το φυλάκιο τις τελευταίες ελληνικές πλαγιές και την κορυφή του Γράμμου. Από το χωριό ξεκινά δασικός δρόμος που οδηγεί μέσα από την κοιλάδα του Γοργοποτάμου στο χωριό της Αετομηλίτσας.
Ο δρόμος είναι δύσβατος και θα χρειαστεί να ρωτήσετε τους κατοίκους αν είναι βατός. Ο σίγουρος δρόμος για τη συνέχεια της διαδρομής σας είναι η επιστροφή προς Πυρσόγιαννη και η συνέχιση στον επαρχιακό δρόμο Κόνιτσας - Κοζάνης. Μετά τη γέφυρα στρίβετε προς Αετομηλίτσα. Αρχίζετε να ανηφορίζετε για ένα από τα ψηλότερα χωριά της Ελλάδας σε δρόμο ασφάλτινο. Λίγο πριν φτάσετε στο χωριό στροφή δεξιά οδηγεί σε στρωτό χαλικόδρομο (δρόμος ανοιχτός μόνο τους καλοκαιρινούς μήνες) για τις λίμνες Μουτσιάλια σε 6χλμ, για τα Χρυσή 12χλμ Πευκόφυτο 14χλμ και Γράμμο 36χλμ.
Φτάνετε στην πλατεία της Αετομηλίτσας έπειτα από πορεία 17χλμ από τον κεντρικό δρόμο. Οι ιδιοκτήτες των σπιτιών, μισοί Λαρισαίοι και άλλοι μισοί από την Έδεσσα έρχονται στο χωριό το καλοκαίρι και τα Σαββατοκύριακα. Από το χωριό έχετε μια υπέροχη θέα προς τον ορεινό όγκο του Σμόλικα. Επισκεφτείτε την εκκλησία του χωριού τον Άγιο Νικόλαο.
Το καφενείο στην πλατεία θα το βρείτε ανοιχτό ανάλογα με την εποχή. Από την άκρη του χωριού ξεκινούν οι πεζοπορικές διαδρομές για το Μνημείο του Εμφυλίου, την κορυφή 2520 και την Δρακόλιμνη του Γράμμου. Η πιο σύντομη διαδρομή για την Δρακόλιμνη (Λίμνη Γκιστόβα) γίνεται από το χωριό του Γράμμου, από την μεριά της Καστοριάς, κάνοντας τα τρία τέταρτα της διαδρομής με όχημα. Επιστρέφοντας στον κεντρικό δρόμο συνεχίζετε προς Κοζάνη.
Λίγα χιλιόμετρα μετά θα διακρίνετε στον λόφο στα αριστερά σας, στο Κεφαλοχώρι την σημαία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, όπου βρίσκεται το Μνημείο του ΔΣΕ (Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας) για τον Εμφύλιο Πόλεμο. Για να το προσεγγίσετε θα πάρετε το δρόμο μέσα από το χωριό με κατεύθυνση προς τα αριστερά, ανεβαίνοντας το λόφο. Τέσσερα χιλιόμετρα συνέχειας του κεντρικού δρόμου και θα στρίψετε προς το χωριό Πλαγιά.
Ανηφορίζοντας θα δείτε στην απέναντι πλαγιά ένα χωριό φάντασμα, τον παλιό οικισμό της Ζέρμας. Ο εγκαταλελειμμένος οικισμός αποτελεί ένα μικρό μουσείο της παλιάς αρχιτεκτονικής της περιοχής των Μαστοροχωρίων. Το παλιό χωριό εγκαταλείφθηκε στις αρχές της δεκαετίας του '80 εξαιτίας καθίζησης, οπότε και οι κάτοικοι κατοίκησαν στην απέναντι πλαγιά, στο σημερινό χωριό Πλαγιά.
Ανεβαίνοντας από το κεντρικό δρόμο προς την Πλαγιά θα το δείτε να ξεπροβάλει σαν φάντασμα απέναντι. Δρόμος χωμάτινος ξεκινά ακριβώς πριν από την Μονή Ζέρμας, στα αριστερά και η πεζοπορία διαρκεί 45λ. - 1ώρα. Χρειάζεται προσοχή καθώς ακόμη και σήμερα πέφτουν τμήματα των τοίχων των σπιτιών.
Σε μια στροφή του δρόμου θα βρείτε πινακίδα για την Μονή Ζέρμας. Στο τέλος της διαδρομής σας αξίζει να επισκεφτείτε ένα από τα ομορφότερα Μαστοροχώρια, την Δροσοπηγή. Περνάτε την στρατιωτική γέφυρα, δίπλα στο πέτρινο γεφύρι της Ζέρμας. Πρόκειται για την μόνη σήμερα σωζόμενη πέτρινη γέφυρα στον πάνω Σαραντάποτο ποταμό, η οποία συνέδεε τα δύο χωριά, τη Ζέρμα, (σήμερα Πλαγιά) και το Κάντσικο (σήμερα Δροσοπηγή). Διανύετε τα 5χλμ και λίγο πριν την είσοδο του χωριού θα δείτε τον Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου με τον Αρχάγγελο Μιχαήλ ζωγραφισμένο στον τρούλο. Αφήνετε το όχημά σας στην κεντρική πλατεία και περπατάτε στα πέτρινα καλντερίμια του χωριού ανηφορίζοντας για την πλατεία και την εκκλησία της Αγ. Παρασκευής.
Πρόκειται για ένα από τα πιο πλούσια (απόδειξη η μεγάλη εκκλησία) και περιποιημένα Μαστοροχώρια που οι κάτοικοι έχουν φροντίσει να κρατά τον παραδοσιακό του χαρακτήρα. Περπατήστε στα πέτρινα σοκάκια, πηγαίνετε στο δημοτικό σχολείο, κλειστό από το 1983. Βρισκόμενοι στο τελευταίο χωριό της Ηπείρου, στα σύνορα με την Μακεδονία, επιστρέφετε κλείνοντας τη διαδρομή σας.
Κείμενο: Γιάννης Σεφεριάδης
Πηγή: ΑΠΕ