Διαβάσαμε και προτείνουμε: «Μικρό και αλαζονικό έθνος», του Μάκη Καραγιάννη

Της Μαρίας Κελεπούρη, www.offlinepost.gr

Αν η μήνις του ομηρικού Αχιλλέα, που επηρέασε την εξέλιξη του Τρωικού Πολέμου, κληροδοτήθηκε και διέσχισε τους αιώνες, για να παραμείνει ενεργή ως τον Εμφύλιο και να μεταμφιεστεί με το ένδυμα μιας σύγχρονης, αλλά εξίσου καταστροφικής «Μεγάλης Ιδέας», τότε δύο είναι τα τινά. Πρώτον, μάλλον η κληρονομιά που επιλέξαμε να κρατήσουμε από τους προγόνους μας δεν είναι η νεωτερικότητα της σωκρατικής άγνοιας, αλλά η πολεμική αρετή, και δεύτερον, η συνειδητοποίηση ότι το αίσθημα της οργής πάντοτε οδηγεί σε μια πράξη ύβρεως. Αυτή τη φορά, όχι ως προς τους θεούς, αλλά επιτυγχάνοντας κάτι πιο οδυνηρό. Προς αδελφικές ψυχές. Κι ο επόμενος κρίκος αυτής της νομοτελειακής αλυσίδας δεν είναι άλλος από τη νέμεση.

Στην περίπτωση της Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας, ως τιμωρία του αλαζονικού ελληνικού εαυτού, θα μπορούσε να θεωρηθεί η κρίση των τελευταίων δεκαετιών. Και ακριβώς αυτή, υπήρξε η αφορμή για τη συγγραφή του δοκιμίου, Μικρό και αλαζονικό έθνος, που κυκλοφορεί σε δεύτερη έκδοση από τις Εκδόσεις Επίκεντρο.

Θα έλεγε κανείς πως οι συζητήσεις γύρω από τα αίτια και τις συνέπειες της κρίσης είναι ανεξάντλητες και τις περισσότερες φορές, οι αντικρουόμενες απόψεις δεν προσφέρουν ένα ουσιώδες συμπέρασμα. Είναι πράγματι δύσκολο να αναλυθούν αιώνες Ελλήνων, με έναν καθολικό τρόπο, που να παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά μιας εποχής ως απόρροια της προηγούμενης. Όμως, αυτό το ανεξέλεγκτο πάθος της ελληνικής ιδιοσυγκρασίας, ο Μάκης Καραγιάννης κατορθώνει να το τιθασεύσει με τις λέξεις. Άλλωστε, ο ίδιος έχει στο ιστορικό του μια πλούσια ενασχόληση με την κριτική και την πεζογραφία. Τις σπουδές του στα Μαθηματικά και στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, διαδέχθηκε, τη δεκαετία του ’90, η εμφάνισή του στα γράμματα και συγκεκριμένα στο περιοδικό Παρέμβαση, του οποίου αποτελεί και συνιδρυτής.

Το παρόν έργο δε συνιστά μια τυπική καταγραφή του παρελθόντος, αλλά, ακολουθώντας μια ιστορική γραμμή, ο Μάκης Καραγιάννης ανιχνεύει εκείνα τα στοιχεία που διαμόρφωσαν την ταυτότητα του Έλληνα. Πρόκειται για μια συγκριτολογική μελέτη της ελληνικής με την ευρωπαϊκή νοοτροπία, της πάλης του θυμικού με το βάρος της ευθύνης, του ταλανισμένου χθες με το ρευστό σήμερα. Συνδιαλεγόμενος με διανοούμενους, όπως ο Κώστας Αξελός και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, και με διακειμενικές αναφορές που ενισχύουν την αξιοπιστία των θέσεών του, επιχειρεί να προσδιορίσει τον όρο «ελληνικότητα», με όλα τα ειδοποιά χαρακτηριστικά του.

Η ελληνικότητα σμιλεύτηκε με λογοτεχνικά εργαλεία, άλλοτε με αυτά της παράδοσης κι άλλοτε μέσα από μια γόνιμη επικοινωνία με τον Διαφωτισμό, που, όμως, ηττήθηκε από τη δύναμη του εθνορομαντισμού, ο οποίος παρουσιάστηκε με τη δελεαστική μορφή της ρωμιοσύνης. Και όπως φαίνεται καθόλου τυχαία, αφού πληρούσε εκείνες τις προϋποθέσεις που συμφωνούσαν με την ανατροφή ενός εγωκεντρικού υποκειμένου, στο πλαίσιο μιας ιδεαλιστικής αντίληψης του κόσμου. Είναι αυτό που κι ο Λίνος Πολίτης ονόμαζε «ναρκισσευόμενο εγώ». Η αίσθηση μιας κίβδηλης αυτάρκειας και ταυτόχρονα η επίρριψη των ευθυνών πάντα στους άλλους. Κι αυτοί οι άλλοι, μπορεί να είναι οι Ευρωπαίοι, αλλά μπορεί να είναι κι ένας συμπολεμιστής στην Κατοχή, που σε μια στιγμή «βαπτίστηκε» εχθρός. Γιατί το ελληνικό υποκείμενο έμαθε να λειτουργεί ως μέλος μιας κοινότητας, χωρίς, όμως, να διατηρεί την ευθύνη των πράξεών του. Αυτή, επισημαίνει ο συγγραφέας, είναι και η κύρια διαφορά μας από τον τρόπο με τον οποίο θεμελιώθηκε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός. Οι ιδέες του Προτεσταντισμού επεκτάθηκαν σε κάθε επίπεδο της ζωής, για να διαμορφώσουν τελικά ένα φιλελεύθερο σύστημα ορθολογισμού και προσωπικής συνείδησης.

Ο Έλληνας δε γαλουχήθηκε με αυτές τις αξίες. Στην αποδοχή των ευθυνών ενέτεινε το «ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω» ενώ, το αίτημα για ισότιμη αντιμετώπιση των κοινωνικών τάξεων, ο ίδιος το υποσκέλιζε με ρουσφέτια. Κι αυτά, ως συνέπεια της αγκίστρωσης γύρω από την έννοια του ελληνοκεντρισμού. Για τον Μάκη Καραγιάννη, ο Σεφέρης και η γενιά του Μοντερνισμού ήταν οι πλάστες αυτού του όρου που, ο αρχαίος μύθος που εξύψωναν, μετεξελίχθηκε στον μύθο του λαϊκισμού.

Η πορεία του ελληνικού ρομαντικού υποκειμένου καθρεφτίζεται στη διαδρομή της εγχώριας λογοτεχνίας, αποτυπώνοντας τις επιρροές του και τα τραύματα, που, ως συνέπεια των επιλογών του, προσπαθούν να επουλωθούν με τα επιφανειακά δώρα μιας μεταμοντέρνας εποχής. Μέσα σ’ αυτό το χάος του καταναλωτισμού, η έννοια της ατομικής ευθύνης παραμένει κάπου στο περιθώριο. Όμως, διέπει όλο το βιβλίο, ως εκείνο το στοιχείο που οι Έλληνες, στη μακραίωνη και πολύπαθη ιστορία τους, δεν κατόρθωσαν να αφομοιώσουν στη συνείδησή τους. Είναι σαν μια προσπάθεια του συγγραφέα να μας υπενθυμίσει αυτό που σε μία μόνο φράση, «ποτέ από το χρέος μη κινούντες», συνόψιζε ο ποιητής.

Κι αν σημαντικό μέρος του βιβλίου αφιερώνεται σε μανιχαϊστικές προσεγγίσεις, αυτές δε στοχεύουν απαραίτητα στην κατάδειξη της απόστασης που απομακρύνει δύο έννοιες, δύο κοσμοθεωρίες ή δύο πολιτισμούς, αλλά στην προσπάθεια ανάδειξης των στοιχείων, που η αλληλοσυμπλήρωσή τους διαμόρφωσε έναν σύγχρονο πολιτισμικό χάρτη.

Το Μικρό και αλαζονικό έθνος, του Μάκη Καραγιάννη ακολουθεί το ταξίδι ενός πρωτόγονου και αρχαϊκού στοιχείου, που μεταμορφώθηκε σύμφωνα με τις επιταγές της εκάστοτε εποχής, μα ταυτόχρονα έμεινε αμιγές, για να κατασταλάξει στην ψυχή του σύγχρονου Έλληνα. Ο συγγραφέας ανατρέχει στο παρελθόν, για να αποκαλύψει πτυχές του ελληνικού έθνους, ως τροφή για σκέψη και απόπειρα αυτεπίγνωσης μέσα από τον συνδυασμό διαφορετικών επιστημονικών πεδίων.